Жула дузалшиндарал бакIщаращи

Камил МахIаммадов

Дагъусттаннай мудангу бивкIссар ризкьи-кьинилуха, хъу-лухччинуха зузиминнал хIурмат-кьимат. ЦIанасса ппурттувугу шяраваллил хозяйствалул отрасль жула оьрмулул ца яла хъунмур хъар лархъун нанисса отраслилун ккаллину дур.
Ссаха зий дур хIакьинусса кьини районнал шяраваллил хозяйствардал управленияртту, ци бур ва аралуву зузиминнал къайгъурду, цIуцIи кIанттурду? Вай масъаларттая цIухху-бусу баву мурадрай жу хьунабавкьуру ЦIуссалакрал райондалул шяраваллил хозяйствалул управлениялул каялувчи, Сайгидлул арс МахIаммадов Камиллущал.


– Камил Сайгидович, байбихьулий кутIану вила оьрмулул ва захIматрал ххуллия бувсун ччива.
– На увссара ЦIуссалакрал райондалийсса ЦIуссамихилтIиял шяраву. Аьралий къуллугъ лавхъун мукьах къуртал бувссар Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул институт. Муния махъ, шяравун зана хьуну, «Дмитрово» тIисса чахирданул совхозрай бригадирну зий ивкIссара. Цаппара шиннардий шяраваллил администрациялул бакIчишивугу дурну, цIунилгу зана хьуссара гара совхозрайн агрономну. 2015-ку шиная шихунай ЦIуссалакрал шяраваллил хозяйствалул управлениялий каялувшиву дуллай ура.

– Ци учинна хIакьинусса ЦIуссалакрал райондалул шяраваллил хозяйствалул управлениялул даврия каялувчи хIисаврай, зура дуллалимуния?
– Шяраваллил хозяйство – му багьа бищун къашайсса мяъданни. ЦIуссалакрал райондалий шяраваллил хозяйствалух мудангу хъуннасса къулагъас диркIссар. БакIлахъия дучIан даврил чулуха, хаснура къалмулсса, жу мудангу хьхьичIунминнавух буссару. Райондалий богардаягума (щин къарутIайсса аьрщарая) жу ххуйсса бакIлахъия ласайссар. Ччя-ччяни гьуртту шайссару республикалул шяраваллил хозяйствалул ярмаркарттай МахIачкъалалив, Дарбантлив, Избербашрай, Къизлардай, Хасавюртлив, хIатта ГумбетIуллал райондалийгума. Жул райондалул продукция агьалиначIа мудангу тIалавну дикIай, лув дагьан къаритай. Аьдат хьуну, жул цIа дургьуну букIлан бикIай инсантал.
КIицI лаган, нава рязину икIара управлениялий оьрму-хIал лавгсса, шяраваллил хозяйствалул даву канилух дурксса, опыт бусса пишакартал зий бушиврия.

– Циксса хозяйстварду (СПК, КФХ, ИП, ЛПХ) дуссар зул биялдарай?
– ХIакьинусса кьини ЦIуссалакрал райондалий, Новостройгу хIисавну, дур 19 СПК, 18 КФХ, 7 ИП, 2278 ЛФХ. Аьмну шяраваллил хозяйствалуха зий ур 2449 инсан. Райондалул управлениялул биялдарай дуссар 8864 гектар аьрщарал. Миннува ххулув байсса – 773 га, ризкьилунсса лухччи – 4838 га, багъру – 274 га, къюмайтIутIи бувгьусса – 73 га, теплицарду – 19 га.
Букъавсун къабучIир, ЦIу­ссалакрал райондалул бакI­чину МахIаммад-ХIажи Айдиев авцIуну махъ райондалул шяраваллил хозяйствалул даража хъиннува гьаз хьунни. 1999-ку шиналсса дяъвилия махъ жучIа тамансса гектарду аьрщарал къадугьлай дуссия, инсантуран нигьачIаву дуну тIий. Цикссагу ишру хьуссар, минарду, гранатарду пIякь увкуну, инсантал ливтIусса, техника ччурччусса. Вай аьрщив ишла даву мурадрай, райондалул бакIчинал хасъсса пишакартал бучIан бувну, пIякь учай ярагъунницIа аьрщи марцI дуккан дурссар.

– ЦIуссалакрал район шяраваллил хозяйствалул цумур чулуха дур ляличIину хьхьичIунну?
– Жул ххуйсса ккаккияртту дикIайссар къалмул бакIлахъиялул ва ризкьилул продукциялул чулуха. Гьашинусса шинал дуркIссар 3092 тонна дикIул, 11950 тонна накIлил, 184 тонна ппалул, 11244 тонна къалмул, 1270 тонна нувщул, 1241 тонна личIи-личIисса ахънилссаннул, 1715 тонна ахъулссаннул, 730 тонна къюмайтIутIул.

– Дузалну дуссарив зул хозяйстварду аьркинсса техникалул?
– Жу аьркинсса техника машан ласайссия лизинграй, «Дагагролизингращал» кьутIи дурну. Утти, дунияллийсса тагьар даххана шаврийн бувну, техника хъинну ххира хьуну дур. Лизинграй ми машан ласунгу хъиннура ххирану дацIлай дур. Вагу бур хIакьинусса жул ца цIуцIи кIану.

– Цаймигу цукунсса захIматшивуртту хьунадакьлай дур зун?
– Яла хъуннамур захIматшиву цIана пишакартурацIун дархIусса дур. Бувагу бакъар механизатортурал кадрарду. Шикку зузимигу циняв оьрмулул хъунисса инсантал бур, жагьилтал шяраваллил хозяйствалуву зун най бакъар. Жува харжгу бивхьуну, дуккин гьан буллайгума гьан ччай бакъар. Буруккин багьлай бур жула даву гихуннай дачин дансса, кIулшивуртту ва зунсса гъира-шавкь дусса пишакартал бакъашиврул хIакъираву.
Ялагу захIмат хъанай бур яттил ппал, ризкьилул бурчурду баххан. Вай хъиннура кьюркьуну дуну, махъсса шиннардий салкьи хьусса ппалгу, бурчурдугу, ссайн буккайрив ккакканцIа бакъавххуну, жула базардай ябуллай буру.
– ЦIуссалакрал райондалул шяраваллил хозяйствалун ляличIину даркьусса, кIицI лагансса шин цумур хьур?
– ТIайламур бусан, тIайлабацIу бакъасса дия учинсса шин къархьунни. Жу мудангу шяраваллил хозяйствалул производствалул чулуха республикалий хьхьичIунсса ацIра хозяйствалул сияхIрай буссару. Ца-ца чIумал сияхIрал хьхьичI ххуттайгума бикIайссару. Щала Дагъусттаннай, къурагьшиву хьуну, бакIлахъия къархьусса чIумалгума, жу ххуйсса бакIлахъия дучIан дурссия.

– Цинярдагу журалул хозяйствардаву цуминнущал зун бигьану бур вин управлениялул каялувчи хIисаврай?
– Бигьашиву дикIай СПК, КФХ-дащал зун.
– ЦIуминалийсса аьрщи бакIлахъия ххяххан дан кьянатсса дур тIун бикIай. Управлениялул чулуха буссарив ми зана-кьулу дуллан­сса кумаг?
– Мяйжаннугу, ЦIуми­налийсса аьрщи бакIлахъия дучIан дан захIматсса дур. На нава агроном ухьувкун, ттун му за хъиннува ххуйну бувчIлай бур. Шикку гъанну дур цIу бусса аьрщарал къат. Укунсса аьрщарай хьхьичIра дренажрал система ишла дайссия, цIанакул му системагу, къатри дуллай, зия дурну дур. Грунтрал аьрщарава цIу бусса щин дуккан даншиврул дренажрал система дакъа чара бакъассар. Му даншиврул чIярусса арцу аьркин дагьлай дур.

Амма тукунсса аьрщараягу хайр ласун хьунтIиссар. Тикку ххуйну ххяххайссар къюмайтIутIи. Буллугъссар та бургъилусса аьрщи теплицарду бангу. Масалдаран, хьхьичIва ЦIуссалакрал райондалий мукьра совхозрал –Т1юхчардал, Гьамиящиял, ЦIуссачIурттащиял ва Ждановлул, бугьайссия къюмайтIутIи. Дяркъусса чIумал бякъакъин жун ми кIучI буллан багьайва. ЦIуминалий укунсса давуртту дуллан аьркиншинна дакъассар, мунияту гикку харжлугъгу кIилий чанссар. Теплицардангу, гьава гъилисса буну тIий, кIинттул чIумалгума газ чIявусса харж бан къабагьайссар. ЦIубутIуй тикку чIявусса теплицарду бувнугу буссия, зийгу буссия. Тай теплицардайнугу чIявусса инсантал давурттал дузал хьунни. Амма утти теплицардугу ялу-ялун чан хъанан бивкIунни, лакьлан бивкIунни, газ, электричество ххира шаврийн бувну.

– Ххуйсса ккаккияртту чIалачIи дуллалисса хозяйствардал ва цаппара хьхьичIунсса зузалтрал цIарду кIицI лагарча ччива.
– БакIлахъия дучIан даврил чулуха хьхьичIунсса хозяйствардавух кIицI лагавияв «Правда», «Орджоникидзе», «Дагестан» СПК-рду. Вай хозяйстварду райондалул локомотивран ккалли дан бучIиссар. Ризкьи-кьинилул чулуха «Газимагомед», «Гранит», «Даххаев» СПК-рду ва ООО «Меридиан». Зузалтраву ттун кIицI лаган ччива «Орджоникидзе» СПК-лул председатель Давдиев ТIагьир, «Правда» СПК-лул хъунама агроном Махтиев Ваха, «Даххаев» КФХ-лул каялувчи Даххаев Мажид, «Дагестан – 2007» СПК-лул механизатор Мусиев Закир, управлениялул хъунаманал хъиривчу НурмахIаммадов НурмахIаммад, управлениялул хъунама механик Адуев Закир, «Газимагомед» СПК-лул хъунама Рамазанов Рамазан, Лениннул цIанийсса СПК-лул механизатор Аьйдамиров Ссунгъур, багъманчи Исмяилов ТIагьир, птицевод Чакаев Рукман, теплицардал агроном Оьмаров МахIаммад.

– Шяраваллил хо­зяйствалуцIун дар­хIу­сса проектирдавугу гьуртту шарув зу?
– Шяраваллал хозяйствардавун ивестицияртту кIункIу дайсса республикалул проектирдавух гьуртту хьуну, чIяруми премияртту жу ласайссия. Ларгсса шинал жу гьуртту хьуру 23 проектравух.

– ЦIуссалакрал райондалул хъунмасса кумаг бунни Украиннал аьрщарай хасъсса операциялуву гьуртту хъанахъисса жула аьралитуран. Цукунсса гьурттушинна дурссар ва давриву вил управлениялул?
– Аьралий операция байбивхьусса цалчинсса гьантрай-ва райондалул шяраваллил хозяйствардал 500 азарда къуруш арцул дартIссар жула аьралитуран кумагран. Ттиния тийнмайгу жущава бювхъусса гуманитар кумагру буллансса пикрилий буссару.

Андриана Аьбдуллаева
Имара Саидова