Шяраваллил хозяйствалул къайгъурдай

Зунттавусса халкьуннал багьу-бизу бавхIуну бур шяраваллил хозяйствалуцIун. Зузи кIанттурду чанну бакъа бакъасса минардай ва хъанай бур халкьуннал ахIвал лавай бувансса ца агьамсса хIуччану. Перестройкалул шиннардий колхозру тили-хъили хьуну махъ вайннун кIанттай сакин дунни фермертурал хозяйстварду (КФХ-ду, СПК-ду ва ЛПХ-ду).
ХIакьинусса кьини миннуцIун сакин хьусса тагьар цукунсса дуссарив, захIматчитал ссал къайгъурдай буссарив цIухху-бусу бан жу хьунабавкьуру Ккуллал райондалул Шяраваллил хозяйствалул управлениялул хъунама Маммаев Александр АхIмадлул арснащал.


Увну ур Александр Ккуллал райондалийсса ЦIущуллал шяраву. Гъумучиял школагу лавайсса кьиматирттай къуртал бувну, дуклан увххун ур Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул институтравун, инженер-механик шайсса факультетрайн. Дуккаву къуртал дайхту, зун ивкIун ур Лакрал райондалул Шяраваллил хозяйствалул управлениялул отделданий хъунама инженерну. Махъ ЦIущуллал колхозрал председательну дурну дур 7 шин. Совет Союз лирсса шиннардий ивзун ур МахIачкъалалив. Вания махъ 15 шинай зий ивкIун ур Аьрасатнаву цала пишалуцIун дархIусса давурттай. Дагъусттаннайн зана хьуну махъ ивтун ур райондалул бакIчинал хъиривчуну. 2018-ку шиная шийнай Александр зий ур цIанасса даврий. Ванал бур к1ива душ ва арс.

– Александр, ци учин бюхъанссар виятувагу, вила хIакьинусса къайгъурдаятугу?
– На ва журалул даврий зий уссияв совет заманнайгу, зий ура уттигу. Тани хъуннасса аякьа ва бургаву дикIайва ятту-гъаттарахгу, хъу-лухччинухгу. Махъсса шиннардий баххана хьунни инсантурал ахIвалгу, ба­ххана хъанай бур оьрмугу. Мукуннасса тагьар дур шяраваллил хозяйствалувугу. Чансса-бунугу бюхъу бунал, кумаг бунал дур фермернал хозяйстварду. Инсантал, цала хIарачат бувну, гъаттара, ятту, дучри ябуллай, хъуру дугьлай, лябуккулий бур. Вайннуха къазурча, щархъай яла вари чинсса давуртту цайми дугу-дакъассар.


ХьхьичIва ятту-гъаттара куч байссия бахьтта. Утти машинарттай ххилан багьлай бур. Биялсса харжгу буклай бур. Ца прицепращалсса КамАЗ бацIлай бур 60-70 азарда къурушран.


– Ци лагрулийсса, ци даражалийсса ризкьи-кьини дуссар цIана жула райондалий?
– ЦIана шяраваллил хозяйствалувун духлахиссар КФХ-ду, СПК-ду ва ЛПХ-ду. КФХ-дай, масалдаран, бур 8607 хъуни ризкьи, ятту бур 141 азарунния ливчусса, дучри – 789 бакI. СПК-дай, тани колхозирттахь бивкIссаксса бакъанугу, бур 2351 хъуни ризкьи, 26 азарунния ливчусса яттил хIайван.
ЛПХ-луву буми къахIисавну, КФХ-луву ва СПК-луву аьмну бур 10958 хъуни ризкьи, 167197 яттил хIайван, 1053 чу. ЛПХ, яни цалла ичIаллил хозяйство, дакъасса щархъай цучIав акъахьунссар. Вайннухь, махъ бакъа, хъунмасса биялагу буссар.

Ккуллал район республикалий мудангу хьхьичIунну диркIссар, уттигу дуссар. Ххуй­сса ккаккиярттащал гьашину Хъус­ращиял шяраву жу дувар­ду «Ризкьичитурал кьини». ЧIярусса шиннуя ва байран къадуллай. Райондалул бакIчинал хIарачатрайну, чIявусса хъамалгу, райондалул жяматгу бавтIун, ххаллилну хьунни. Фермертурал ккаккиялий дирхьунни дикI, нагь, нис ва цаймигу бакIлахъия, хьунни дуки-хIачIия ххал дуллалисса бяст-ччаллу. Ва байран цIу лаган дуван умудрай буссару.
– Ккуллал район сийлий дикIайссия ятту-гъаттарал гьаннарал, породалул…

– Ккуллал район ятту-гъаттарал район хъанай дур. Дагъусттаннай ятту чIявушиврул жува бугьлагьиссар 3-мур кIану. Аьрщи жучIара чансса дунугу, вайминначIанияр яттил ккал ларайну дуссар. ЦIана жула дуссар гьаннарал ятту-гъаттараха зузи­сса кIира племхоз – ца Ккуллал, цагу – Хъусращиял. Ккуллалмуниву буссар 980 хъуни ризкьи, 11 732 яттил хIайван, 789 чу, – Хъусращиялмуниву – 449 хъуни ризкьи, 365 яттил хIайван. Вай кооперативру зузиссар ккав­кказуллал оьрусса гьаннарал хъуни ризкьи лувгъи буллалавриха, вайннал баххайссар вай цайми районнайнгу. Мукунма лувгъи буллай буссар дагъусттаннал гьаннарал ттардугу. Вай зунттавусса кьянатсса тIабиаьтрал тагьарданийн вардишсса, бакI буккай­сса ттардур.

– Фермертурал цими хозяйство дуссар?
– Ккуллал райондалий дуссар 78 фермернал хозяйство. Шиная шинайн цирдагу чан хъанай дур. Мисалдаран, дукIуния гьашинунин 2 хозяйство чан хьунни. Мунин сававгу налогру хъунисса душаву хъанай дур, аьркинсса чIумал паччахIлугърал чулуха багьайсса арцуйнусса кумаг къабувну, заллухъруннал иш захIматнивун багьаву дур. Пандемиялул чIумалгу чIявусса зараллу хьунни фермертуран.

Уттирив, паччахIлугърал чIаравбацIаву тIий, фермертуран кумагрансса программартту дур. «Ялапаршиврул шартIру хьхьичIуннай даву» тIисса прог­раммалул кумаграх ялугьлай гьашину 4-5 инсан ­уссар. ДукIу­гу, кIулссанугу къадуллунни мунийнусса арцу. Гьашинугу чан­сса захIматшиву хьунни. Ялагу дуссар «Шяраваллу ва мунил лагма-ялттусса чIалачIин» тIисса программа. Ва конкурсрал гьанулийсса программар, мунияту ваниву халкь биялсса бакъасса шяраваллаща гьуртту хьун бюхълай бакъар. ДукIусса шинал ва программалий Хъусрахь ва Вихьлив дурссар шяраваллил чIалачIин ххуй дувансса давуртту. Ва конкурсрай гьуртту хьун бюхълай бур 1000-ннияр ххишаласса инсантал ялапар хъанахъисса шяраваллаща. Мукунсса дурагу 3 шяравалу дакъа дакъар, гьашину Ваччиялмургу гьуртту хъанай дур. Буссар дотациярттайну, инвестициярттайну байсса кумагругу. Ларгсса шинал вайннуйн бувну арцу итадаркьуссар райондалун. Вайгу хьхьичIра-хьхьичI ишла дан ккаккан бувну буссар ттардал аьдад гьарза даврин, дикI, накI чIярусса хьун даврин.


Лувгъи буллай буссар Дагъусттаннал гьаннарал ттарду. Вай жула зунттал кIанттуцIун вардишсса, бакI бу­ккайсса ттардур.


– Хъуру дугьаврил тагьар цукунсса дур?
– Гьашину дургьуссар 300 гектар ссуттил лачIал, 155 гектар ппиринжрал. Вайннуя бакIлахъру оьккисса къархьунни, 40 центнер ца гектардания хьунни. Вагу ххуйсса ишри. Хъала лазундарал (ххулув, нахь ва цаймигу) 13 азарда тонна дунни, луртан дихьлахьисса иш-тагьаргу дур. Комбикорма хIисав бувну, цалсса луртан дурну дуссар 3000 тоннаксса. Ххяххиярттавугу мукунссара хьхьичIуннайшивуртту хьунни. Жу бугьайсса, ласайсса къалмуя комбикорма буллай бу­ссару. Шяраваллил хозяйствалуву агьаммур кIану бур ятту-гъаттара ябаврихь, хъирив – вай бакI букканшиврул, гьай-гьай, лазундаралмунихь.

– ЦIана ссаха зий буру?
– Дайдирхьуссар ва шинал­сса ятту-гъаттара куч буллалаву. ТIайла бувкссагу хьунни, ххуллийх наниссагу буссар. Анаварсса мутталий вай даэрдайн бичинсса бажар бакъар жула, ца бахтти миккугу, авлахъ хIалусса бухьурча. Вай гьантрай шяраваллил хозяйствалул хъунама зоотехникнащал жу даэрдал ялтту бувккун бувкIру. КIулссанусса шинал кунмасса ишру чIалай бия, даэрдай гъараллу дакъа. Утти ххарисса хавар бавунни, гъараллу лачIлай дур тIисса. Гъараллу духьурча, щюлли урттугу хьуну, ххуйну бакI буккантIиссар. ХьхьичIава ятту-гъаттара куч байссия бахьтта, уттирив машинарттай ххилан багьлай бур. Биялсса харжгу буклай бур ялавай-лавай ми ххилай, машинартту бугьлай. Ца прицепращалсса КамАЗ 60-70 азарда къурушран бацIлай бур. Мугу чансса зарал бакъар фермертурангу, СПК-дал каялувчитурангу. ПаччахIлугърал буссия, кумаг банну тIий, ца ­яттил хIайвандалун 100 къуруш – 50 ларай, 50 яларай, хIисав дурну. Му хIукму щаллу хьун бувар ттигу.

– Александр, шяраву­сса бикIу, шагьрурдай­сса бикIу, фермерский хозяйствалуха зун ччисса инсантурахь ина ци маслихIат банссия?
– Ссаха-унугу зузисса инсан бакI уккайссар. Аьрщараха, ятту-гъаттараха зузими – хъиннува. На мудангу тIун икIара жагьилтурахь, буттал минагу ядан, зула маэшатгу гьаз бан зузияра яттиха, гъаттараха тIий, дугьлагьияра хъуру, зузияра зухава зува.

Жугу ххариссару мукун­сса инсантурацIун жущава шай­сса кабакьин, чIарав бацIан. ПаччахIлугъралгу дуссар программартту дахьа байбихьлахьисса фермертуран кумагран­сса. Гъирагу, шавкьгу дусса цала зумунусса идеяртту дусса инсантал бухьурча, тIайлабацIугу чан бакъассар. Ми чIявуссаксса шяраваллил хозяйствагу уттара дуккантIиссар.
– Барчаллагь, Александр.Зул хIарачатрацIун Занналгу кабакьиннав, каши ххи даннав!