Шаэр Мирза

БакIрал ххуйшиву, чурххал исвагьишиву – инсаннан тIабиаьтрал дуллалисса нажагьсса бахшишри, – увкуну бур Тургеневлул. Ца-цассаннан тIабиаьтрал, муний гьашиву къадурну, ялагу хъунисса гьунарду ялун буллуну бикIай. Мукунминнаясса ия жула шаэр Мирза МахIанмадовгу..
Жуятура ларгун личIину хъунма хIал къавхьусса ттуршукулуву, дакI дарцIуну учин бюхъанссар, лакрал литературалуву шаэрлугърал хъуннасса узданшиву ва аваданшиву дия куну. Циксса цIарду дия, цаннияр ца яргсса. Оьруснал ацIния урчIувку ттуршукулийн «золотой век» учай. Кьулчинмур ттуршуку жулагу лакрал культуралуву, поэзиялуву «золотой век» хьуссар, тIиссара. Му чIумалсса яла яргминнал, яла гьунар ххинал, яла халкьуннаву машгьур хьуминнал цIардаву Мирза-шаэрнал цIагу пар-пар тIий ду­ссар. Дуссия чIун хIакьсса лакку балайрду чайсса, гьунар ххисса балайчиталгу лакраву чIявусса бусса. Ми сайки циняв цала балайлун язи дугьлан бикIайва Мирза МахIанмадовлул назмурду. (Масалдаран, жула лакрал булбул Марияннул чIявуми балайрду Мирза МахIанмадовлул мукъурттийссая). Цанчирча, ми цивппава музыкалул вибувцIусса, цайнува цивппа, зунттал щаращив кунма, экьинанисса буну тIий.
Мирза МахIанмадов «шаэртурал кюру» куну цIа дирзсса Хъусращатуссар. Ца ппурттуву Ширвани Чаллаевлухь кIичча шаэртал, балайчитал чIявусса буккаврил савав циявав куну цIувххукун, ляличIисса тIабиаьтрал чIюлушивугу, ар-майданнал, аьрщарал дакI тархъан дуллалисса илкиншивугу ххай ура увкуна. Бухьунссар мунивугу ца ссихIир. Мирзал назмурдавугу дур караматсса суратру, буттал кIанттухасса гьаваслансса балайну гюргу тIутIисса.

Бюхттулсса барзунттал ссиртнил ухнилу
ТIитIи даркьуну дур ттул шяравалу.
Щюлли урттул махмур лавххусса кунна,
Ххуйшивруву лухччи хъюлчай тIи дурну.
Хьюму муси кунна, чIарах экьинай,
Хъун-Нехгу дур шадну, дирину хъит тIий.

МицI бакIай марххалтту арцул пIяйлув бур,
Банавшалун тавтсса кьакъурнил майдан,
Буллугъшиву дулун чумарт буклай бур
Шаттирал бакIрахсса щинал щаращив,
Жюр-жюр тIий экьинай,
тIитIи бакьлай бур.

ЧIявусса ххару ялагу буцин хьунссия Мирзал чивчумунива, му пикри тасттикь буллалисса. Амма ттулмур ният ва чIирисса макьалалуву цамур дур. Назмурду луттирая дуккинссар лакрал поэзия ххиранал. Нарив бусанна ттунма кIулмур.
Мирза МахIанмадов ттул буттал Абачара ХIусайнаевлул чIивинияцIакулсса цIакьсса дус ия. Мирзал кулпат Муслиматгу ттул буттал хъинирву бия. Жул кулпатру хъинну хIала-гьурттусса бия. Жу, оьрчIругу, цачIу, ца кулпат кунма яхъанай бивкIру. Ххишалдаран, шагьрулийсса жул квартирардугу ца домравусса, Чичултрал Къатлувусса буну, гъансса чIаххул бивкIру..
Шаэр, цуксса хъунмасса гьунарданул заллу унугу, жула билаятрай мунийну бакI уккан шайсса инсан акъар. Мирзалгу гьанулунсса даву дия Лакрал радиолул редакторшиврийсса. Ххишала дакъа хъуннасса сий дикIайссия тани Лакрал радиолул. Циняв лак, ссят мукьра хьувкун, радиолучIа шай­ссия. Му сий Мирзал захIматгу, хIарачатгу сававнугур диркIсса радиолул. Та чIумал дикторну бивкIсса Аьишат КацIаева буслан бикIайва, Мирза МахIанмадов куна редакциялул даву цила кIанийн дагьан дурну дайсса, хIакьсса пишакар кIа къуллугърай цама къаккавкссар тIий. МахIаттал хьунсса иш бур, Мирза Хъун дяъви байбишин хьхьичI шиннардий, ца ппурттуву, Къумтуркъалаллал райондалул кказитрал редакторнугума ивкIун ур.Къумукь маз мунан биялну лавхьхьуну бивкIун бур къалайчисса буттащал кумагчину заназисса чIумал. Гьунар бума гьарзатраву гьунарчири учайхха. Агарда шаэр къаивкIссания, Мирзал цIа яргну чанна лахъанссия цайми пишардавугу. Мисалдаран, Мирзал, гайра дяъви байбишиннинсса шиннардий, Хъусрахь жагьилсса оьрчI-душругу лагма лаган бувну, театрданул ккуран дурну, халкьуннан тани хъинну ххира хьусса пьесарду бивхьуну бивкIун бур. ХIасил, режиссершиву дурну дур. Дяъви дахьва къуртал хьусса чIумал Мирзал, шяраву цаманачIа (бюхъай) къабивкIсса, фотоаппарат лавсун, чIявусса инсантурал тарихрал суратру дурссар. Мугу тани шяравусса диялсса цIушинная.
Мирза аьраличуя. Ватан дуручлай, жандалий рахIму бакъа талай ивкIсса. ЗахIматсса щаву дирсса. Ванал творчествалуву, гьай-гьайкьай, дяъвилиясса назмурдалгу биялсса кIану бувгьуну буссар.

Абачара ХIусайнаевлущал

Хъунасса аьлимчунал куну бур, цаппарасса шаэртурал цала шаэрлугъращал архIал дарцIусса ягу ганияргума яргсса цува инсаннал сипат-образ дикIайссар халкьуннаву лявхъуну куну. Махъ бакъа, Мирза мукунминнаясса ия. Мунал цIа халкьуннаву ххишала дакъа машгьурну дикIайва. Ялун буругангу ябацIансса ия, хъаннин ххирашиврий, исвагьишиврийгу цIа машгьуръя. Хасият кIирисса уну, лях-карах ци-бунугу ца къя личайва, ай, Мирза щищалъяв ивну ур, чуврив къалмакъал хьуну дур, цирив ца аваралувух хIала хьуну ур тIар тIисса. Шилтагъсса махъ, къалайкьсса ябитаву, санбакъулийсса рихшант ванал тачIавгу, щинчIавгу хIалал къаритайва.
Буслан бикIайва, Москавлив ресторандалувун лавгсса кIанай, Мирзагу, ганал дусталгу буххан къабитлай бивкIун бур, ай, жу чил билаятрал агьлу бакъа кьамул къабару тIий. Ссибивзсса Мирзан ттярзлий ихтилат бан багьну бур гайннащал. Ватандалухгу, га ресторандалуву цIанакул кайпру буллалиминнахлугу, жандалия ка ларсун талай ивкIсса аьраличунан къабучIисса, щинни му бучIисса тIий. Амма къаоьруснайча, лакку мазрай! Зу цару? Чассару?
– Кубалияссару! – лявкъуну бур учинмур Мирзан.

Кубагу, Кубалул халкьгу сийлийсса ппурттуву, га цIана аьч хьуну дур язисса ресторандалул нузру Мирзалгу, Мирзал дустуралгу хьхьичI. Бювхъусса чурхгу, исвагьисса симангу, хъюрухъ багьсса, хъачIунттайн итабавкьусса, хъуручI хьусса кIизгу, Фидель Кастрол кунмасса чIиригу, ссирссилттугу – Куба жазиралул уздансса арс акъа, цу икIави, туну!
Ттун ттуна Мирза МахIанмадов цала сипатрайнугу, цайминнал оьванмасса пик­рирдал, учинмунил, увкумунил санбакъашиврийнугу испаннал художник Сальвадор Далиха лащайва. Ванал хасиятрал кIиришиву, къудуршиву, цала кьимат цанма кIулшиву аьлтта чIалачIисса дия. Ванан ххирая цала ужагърайн увкIма махIаттал ансса, ябацIансса затру. Цайминнан хавар баян бувасса, цIусса техникалул ай-тай. Лагмара ххуйшиву, чIюлушиву, марцIшиву, гармония ччай дия. Ххирая цанма кIулминнал ккуран гьарта-гьарза дуллан. Мирзал цанма ххуй бивзсса, Москавлия Анжилийн бувкIсса классикалул музыкалул концертрал коллектив хъамалу шаппай бувцуссагума чIун дакIний дур..

Ва нигьакъаусайва къатIайланахь къатIайлара учин. Амма дусталми, дакI­нил лавсми лагма лаган бангу хъинну ххуйну кIула. Ми бикIайва хъинну личIи-личIисса пишардал, пагьмурдал, даражалул инсантал. Магьирлугърал инсаннан чIярусса хасиятру кIулну, ккаклай ччай дикIайхьунссар. Дия цIакьсса дусшиву лакрал чичултращалгу. Тани жула халкь хъинну хIала бувххун, ччя-ччяни дуссухун батIлай, кулпатирттащал архIал бикIайссия. БатIайва жуннийнгу. Столданий хIан тачIав дакIний дакъар мукунсса чIумал. Жу, оьрчIру, хъинну вичIи кIюла дурну бикIайссияв хъуниминнал, хаснува чичултрал, ихтилатирттах. Чяйлул стакандалухун, гай лакрал лавгмуния, миллатрал язими арсурваврал бакIрачIан бувкIмуния, ялун бучIантIимуния, лакрал литературалия гъалгъа тIун бикIайва. Аммарив га бакъая так лакраясса ихтилат. Гайннан ххуйну кIула оьруснал, азирбижаннал, цайми миллатирттал литература, культура. Мукунсса дуссухалливу дикIайва хъинну хъуннасса, цинявннал дакIру гъан дуллалисса нахIушиву. Махъа нанисса никирансса дарсру.

На чIявуну увкуссар лакрал шаэртал хъаннил чулуха хъинну талихI кьисматсса бикIайнуккар куну. Мирза МахIанмадовлуннив – мунил чулуха хъиннува талихI хьуну бия. Мирзалгу, Муслиматлулгу эшкьи-ччаврия Хъусрахь Лайли ва Мажнуннуяксса бусаларду бикIайссия. Муслимат, укунмагу бакIрал ххуйсса хъами-душру чIявусса Хъу­срал шяраву, тани душвавраву язимуръя. Амма гьарнан кIулссия га Мирзал, так Мирзал кьисматну бушиву. Муслимат, бакIрал ххуйшивруцIун, хъинну куртIсса, кIусса, аькьлулул кьулла хьусса инсан бия. Агарда цила чIумал ганин дуккин кьисмат хьуну бивкIссания, га республикалул ччимур бюхттулсса къуллугъ хъинну бусравну, узданну щаллу бансса хъамитайпа хьунссия тIун бикIайва лагмами.
Муслиматлун Мирзаха чIалачIин къадикIайва. Вайннал къатта щала Мирзаха зий бикIайва. Га хъунасса шаэр ушиврий, ляличIисса кьадарданул инсан ушиврий, га уруччин аьркинну ушиврий мукIруну бикIайва. Хъамаличугу, кIа яла хъунмур къуллугърайсса инсанная тIайла хьуну, хаварсиз кIичIираву хьунаавкьу­сса хIухчийн ияннин, учIайссия вайннаннийн. Муслиматлул къатта-къуш, шяраву бивкIсса чIумалгу, лаякъатлуву бивкIсса чIумалгу, шагьрулийсса чIумалгу, ссихьул къатта кунма, мудан пар-пар тIий чIюлуну бикIайссия, Мирзахгу, Мирзащал увкIнахгу ялугьлай.

Мирза жуятува лавгунни хъинну ччяни, къащи хьунну ччяни. Дурагу 49 шинаву. Оьрмулулгу, гьунарданулгу чагъирай унува. Жагьилсса инсан оьрмулуцIа шаву укунмагу кьурчIисса иш бур. Мирза куна, миллат цала гьунарданийн мукIру бувсса, ганал дакIнива ттигу дуккансса назмурдах халкь мякьнувасса шаэр яла лагаву – щалагу миллатран абадлийсса дард-хажалат дур. Ци учинавав Мирзал хIакьинусса кьинилия, цуксса кьурчIи дизанавав ганан дачIра дурксса лакрал шяраваллу? Цанма таксса ххирану бивкIсса ниттил мазрай­сса хIакьинусса къия? Цукун бюххансса асарду чичинавав миннуя?
ХIакьину тIурча, хъина уттигу сагъсса лакрал шяравусса гьарцагу школалий, лак чIявусса шагьрурдай, жула хъунасса, нажагь акъа дунияллийн къауккайсса даражалул Шаэр Мирза МахIанмадовгу дакIнийн увтун, ганал назмурдал луттирду кIунттил бугьарча. Цал ттигу кIулхьуншиврул шаэрнал дакIнива буллугъну ялун ливчусса, нажагьсса рувхIанийсса хазналул щаращущал. Цал ялагу жува махIаттал хьуншиврул – жула мазрал аваданшиврийгу, жула шаэрнал гьунарданул бюхттулшиврийгу.

Качар ХIусайнаева