Лакрал тарихчитураву цалчинсса аьлимчу-хъамитайпа

Ангара Булатова

Дагъусттаннал цIанихсса этнограф-кавказовед, тарихрал элмурдал доктор, профессор, ХIамидлул душ Ангара Булатован гьашину октябрь зурул 14-нний 85 шин хьунтIисссия. Дагъусттаннал халкьуннал багьу-бизу, фольк­лор, культура лахьхьавриву ахттарчи-пишакар хIисаврай, ванилуксса давуртту дур­сса аьлимтал чIявусса бушиву къакIулли республикалий. Ванил давуртту цирдагу так этнографиялийн дагьайсса дакъарча, куртIну, хъинну хъирив лавну тарихгу лавхьхьусса дур. Так лакраясса дакъагу, рутIуллая, агъуллая, цIахъюрдая ва Да­гъусттаннал цаймигу миллатирттая дур. Ухссавнил Ккав­кказуллал, Аьрасатнал агьалинал багьу-бизулияссагу тамансса элмийсса давуртту ванил канила дурккун дур.

Ванил даврил уртакьтал, машгьурсса этнографтал чичлай бур, ва цуппа сагъну бунийва ванил луттирду этнографтуран­сса ва тарихчитурансса канища къабукьай луттирдуну хьушиву. Ва уттавану бунийгу, дунияллия лавгун махъгу ванил монографияртту тачIав луттирдал ттучаннал чIамурдай лахъи къалагай­сса диркIшиву буслай бур.

[dropcap]Б[/dropcap]увну бур Ангара 1937-ку шинал Украиннайсса Ворошиловградуллал (уттисса Луганск) областьрай, Ровеньковский райондалийсса Тарасовка тIисса шяраву. Тикку зий ивкIун ур ванил ппу, инженер-геолог, Ленинградрай институт къуртал бувсса дурккучу. Ва ба­къагу, кулпатраву ялагу мукьва оьрчI бивкIун бур. 1944-ку шинал ванил ппу дунияллия лавгун ур, шяраваллил школалий учительницану зузисса нинугу мукьва мюрщисса оьрчIащал лирчIун дур. Щащарну ливчIсса уссищарнин мукьва оьрчI ччаннай бацIан буван захIмат хьунтIишиву чIалай, Ангара Пашаева (ванийн ичIувацириннал Галя учайсса бивкIун бур) бутт­уссил ХIусманнул цачIанма бувцуну, цала душ Набат кунма, личIи бакъа, хъунгу бувну бур. 1954-ку шинал ванил МахIачкъалаллал 13-мур школа къуртал бувну бур, мусил медальданун лайкь хьуну. Вара шинал дуклан бувххун бур Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал тарихрал ва филологиялул факультетрайн.

Ангарал арс АьбдулхIамид Булатов чичлай ур: «Ангара Булатовал лакрал тарихрахсса личIиссава гъиралул гьану бухьунссар ванил цилвамур тухумрал, агьулданул тарихраву. Сурхай-ханнаяту ва ванал наслулияту чичлачисса чIумал, ва цилва тухумрал лавгмунияр чичлай бивкIссагу. Ванил нину Качар цIанихсса Къажлаевхъал тухумраватуссар. Ппу АьбдулхIамид Пашаев хантурал наслулиятуссар. Ванал мархри наниссар Чулахъ-Сурхайл хъунама арс МахIаммад-ханнал наслулия. МахIаммад-ханнал щарсса турк щарсса диркIссар, Истаджали тIисса. Вайннал арснан Аьбдулла-паша тIисса цIагу дирзун диркIссар турк щар­ссанил буттал хIурматран.

Ва, МахIаммад-ханнал аьралуннащал архIал чувшиврий талай, къала ласласисса талатавриву жан дуллусса аьраличу, гарнизондалул хъунама ивкIссар. Вана укун ванал цIаницIун дархIусса цIа Аьбдулла-паша ханнахъал агьулданий хьуссар. Укунна хьуссар буттащал архIал талатавриву жан кьурван дур­сса Аьбдул-ХIамидлул, Истаджалил уссил цIагу. Аьбдулла-пашанал наслу хантурал хъуниминнавух къабивкIссар, ми Гъумук багталну бивкIссар. 1877-ку шинал, бунт хьусса ппурттуву, вайнналми агьлугу ссивир бувну бивкIссар. Ангара Булатовал хъуннабава Къисттаман ссивир бувминнавух Псковская губерниялийн дагьссар.

[dropcap]С[/dropcap]агъну ливчIми ватандалийн зана хьуну, маэшатрал­сса буллай бивкIссар. «Ттул ниттил ппу Аьбдулла-Пача Дагъус­ттаннал бурттигьалтрал полкрал ярагъ бувуну зий ивкIссар, яхъа­найгу ивкIссар Новочеркасскалий. Ванал мукьа арс ивкIссар –Аьбдул-Гъани, ХIусман, АьбдулхIамид, МахIаммадхан ва душ Пахай. Революция хьуннин вайннал диркIссар Гъази-Гъумучиял хантурал цIанихсса династиялул, Сурхайхановхъал фамилиярду. Революция хьувкун, ­иттав ххяхлахисса фамилия даххана дуван багьссар, репрессиярттал щатIахьхьун къабирияншиврул».
Вана укун тамаша бизансса тарих бур Сурхай-Хановхъал-Пашаевхъал тухумрал. 1960-ку шинал Ангара Булатова зун бувххун бур СССР-данул Элмурдал академиялул Тарихрал, мазрал ва литературалул институтравун. 1969-ку шинал ванил, аспирантура къуртал бувайхту, лакрал тарих ва этнография ахттар дуллалисса диссертация дурурччуну дур. Ва даву ккаллину дур лакрал этнография ва тарих ахттар буллали­сса, хьхьичIра-хьхьичIсса бунияласса даврин, цуппагу хъана­хъиссар лакрал миллатраву цалчинсса хъамитайпа – тарихрал аьлимчу.

ХIакьинусса кьинигу тарихраха зузисса аьлимтуран, этнографтуран ца яла кьиматрайми луттирдавух бур Ангара Булатовал луттирду: «Лакцы (XIX- нач . XX вв.), « Историко-этнографические очерки», «Традиционные праздники и обряды народов горного Дагестана» ва цаймигу. Ва махъмур лу бувкссар 1988-ку шинал Ленинградрай «Наука» издательствалий. Вара темар Ангара Булатовал докторнал диссертациялун язи дургьуссагу. Ванил циняв лу­ттирду энциклопедиярттал даражалийсса бур. Аьмну ванил чирчуну дур 6 монография, ва бур 130-нниха лирчусса элмийсса давурттал автор. 1989-ку шинал Москавлив Миклухо-Маклайл цIанийсса этнологиялул ва антропологиялул институтраву дурурччуну дур элмурдал докторнал диссертация. Аьлимчунал даврицIун ва зий бивкIун бур Педагогикалул институтравугу, культуралул тарихрал ва теориялул кафедралий. Ва ялагу, 38 шинал мутталий ва экспедициялий къалавгсса шиннагу дакъар, гьар шинах тIиссакссагу, гъинттул кIива-шанма зуруйсса лагайсса бивкIун бур бурттий-бахьтта кIай яла архми зунттал шяраваллавунгума. Ва къабив­сса кIану Дагъусттаннай ба­къар, захIмат-жапасса аьрххирдая зана шайхтурив, хIасиллугу чувшиврул ххуллийсса шайсса диркIун дур.

[dropcap]М[/dropcap]асалдаран, 5 шинай зий бивкIун бур ва «Одежда народов Дагестана» тIисса тарихрал ва этнографиялул атласраха. КIира шинал мутталий ва бивкIун бур «Кавказский стиль» тIисса модалул фестивальданул жюрилул председательну. Мачча-гъаннал дакIнийн бутавурттавурив, цуксса элмулувун кьувтIусса бивкIхьурчагу, ва ласкъатта, кулпат, оьрчIру хьхьичIунсса, хъамалгу ххира­сса, ялун увкIная ххарисса инсан бивкIун бур. Вайннал ужагърая тачIав хъамал хIура къашайсса бивкIун бур. Ванил щалва оьр­мугу элмулул ва инсаншиврул гьунарду буллай гьан бувссар учавугу тIайлассар. ЗахIматсса азардануща ххассал къавхьуну, Ангара лавгун бур дунияллия март зурул 13-нний 1999-ку шинал. Амма, ванил арснал увкусса куццуй, творчествалул зузалтрал кунмасса кьимат буссар аьлимтуралгу, вай дунияллия лавгун мукьахгу личIлачIиссар вайннал луттирду, элмийсса давур­тту. Ангара Булатовал луттирдугу личIантIиссар дунияллий рувхIанийсса ирс-ххазинану ва авторнан бивкIу бакъашиврул гьайкалну.