Лакрал лайкьсса арснал аьпалул мажлис

[dropcap]О[/dropcap]ктябрь зурул 6-нний Лакрал театрдануву хьунни чичу, таржумачи, журналист, аьлимчу, Дагъусттан Республикалул магьирлугърал лайкь хьусса зузала Сулайман Мусаевлул 80 шинал юбилейран хас бувсса аьпалул мажлис. Ванил сакиншинначиталну бия Лакрал театр ва Мусаевхъал кулпат.
Лакрал тарих лахьхьаврил ва цала халкьуннал рувхIанийсса ирс ябаврил ххуллий хъунмасса захIмат бивхьусса инсан, миллатрал ва ватандалул хъунасса патриот дакIнин утан бувкIун бия творчествалул ва элмулул интеллигенциялул вакилтал, уртакьтал, дустал, гьалмахтал, шяравучутал ва цал творчество ххирами.
Мажлис бачин бувну бия Дагъусттаннал халкьуннал артистътал Аслан МахIаммадов ва Саният Рамазанова. Сулайман дакIнин утлатисса ихтилатругу бунни чIявуссаннал.

МахIаммад АхIмадов, Да­гъусттаннал Чичултрал союзрал хъунама:

– Ттун къакIулли лякъинссарив хIакьину жула дянив «Илиада» буккин ччисса инсан, таржума баврия гъалгъавагу бакъа. Ягу Шекспирдул сонетру, «Гамлет», «Ричард III».
Литературалия, мазрая жущала жап учинссавагума инсан ляхълай акъар хIакьину. РувхIанийсса оьрму мискин хьуну бур. Фольклор, классиктурал ва ттизаманнул чичултрал произведенияртту, ниттил мазурдийсса литература дуккайсса инсантал ххялтIа бувккун бур.
Сулайман Мусаевлул тIурча, ми произведенияртту, цала буккаврицIун, ниттил мазрайнгу усттарну таржума бувну бур.
Сакин бувну бур словарьду. Чивчуну бур тарихрал луттирду. Дунияллул литературалул бюхттулшивуну хьусса произведенияртту ниттил мазрайн буцин бюхъайсса даражалул таржумачи миллатрава уккаврия пахругу бувну, мунал захIматрал кьимат буруччин аьркинссар.

Ссалам Хавчаев, «Дагъусттан» ВГТРК-лул хъунаманал хъиривчу:

Бадрижат МахIаммад­хIажиева

– Сулайманнущал ттул гъаншиву дия. Га – ттул куяв, на – ганал куяв. Гъаншиву дакъасса, жул дянив дусшивугу цIакьсса дуссия. Му дусшиву дайгудирхьуна Сулайман Москавлия зана хьусса чIумал. Душнихлу бувккун, Африканавасса студентнащалсса бияву савав хьуну, журналистикалул факультетрай дуклакисса ванал гьалмахчу Володя Бородингу, физико-математикалул факультетрал ххюлчинмур курсрай дуклакисса Сулаймангу МГУ-лува бу­ккан бувну бия.
ЯхI гъавгъсса Володягу Сулайманнул цащала МахIачкъалалив увцуну ия. Сулайман ялапар хъанай уссия хъунама уссичIа ИосифлучIа, Володя –ттучIа.
Ца базилух Сулайман увкIунни Эдита Пьехал концертрайн билет лавсун, цуппагу цалчинмур кьюкьлуй.
– Вин кIуллив на Эдита Пьехах эшкьи хьуну ушиву, – увкукун Володял, ма куну, буллунни Сулайманнул ганахьхьун цала билет. Пьеха МахIачкъалалив ттигу та бучIайссар тIий, ламус хьухьун­ссия, Володя ивкIун ур: «Духсса уссаву гьан къахьунссархха ттуща, инава насу», – тIий.
«Хъинни, булунна на вин ттула яттирдугу», – куну, цала цIусса ттупливгу буллунни Сулайманнул Володяйн лаххан.
Концертрая учIайхту, Володя ур щала концертрай Пьеха цах буруглай бия тIийча: «Га вих бакъарча буруглай бивкIсса, вий лавхсса ттул ттуплахри», – куну, цинявппа хъяхъи бувна Сулайманнул.
Укун хъярч-махсаралун усттарсса, тIуллу дугърисса ия Сулайман. Цала бусса оьрмугу бувтунни дус-ихтивартурайн, миллатрайн, дуллалисса даврийн дакI тIайлану. Оьрмулул ххуллу тIурча, бигьасса бакъая. Кьура шинай зий ия чахир давриха. Миккугу, Горбачевлул лухIитIутIи бухлаган бувну, чахиргу духларгуна. Лахъи къаларгун пуч-палачат хьуна Сулайманнун ххирасса Совет Союзгу. Мунил ялув буруккинттарай икIайва. Амма, яхI къагъавгъун, цала ххуллу лявкъуна. Зий айивхьуна журналистну.
Ца-кIива махъ журналистикалия. ЦIуссалаккуй дяъвилул ишру нанисса ппурттуву кказит итабакьлай уссия. Оьрмулун нигьачIаву дусса талатаврил шартIирдаву итабавкьуссар кIива номер. Сулайманнул биографиялул цIасса лажинну хьуссар га даву. Муния махъ, дяъвилул иширттан хас дурсса киносурат дан багьлай буну, на ттущала Сулаймангу увцуссия, виннияр ххуйну гихаллил хIалкьазия щинни кIулсса куну. Ласарду «Оьттуйну цIакь хьусса дусшиву» тIисса киносурат, ЦIуссалакрал милицалтрал ва Липецкаллал ОМОН-далул дусшиврия бусласисса. Ва киносуратрал бувгьуссар хьхьичIунсса кIану Аьрасатнал телефестивальданий.
2000-ку шиналгу, миллениумран хасну, ВВС-рал Аьрасатная тIалав бувну бия цаппарасса сюжетру. Аьрасатналгу Дагъусттаннал сюжет тIалав бувуна. Му давугу ттун ччан бивкIуна Сулайманнущал дан.
«Щала дунияллул ххал дантIисса сюжет, шайвавли му жущара дан», –тIий ур. «Пикри мабара, жунма тIайлабацIу хьунтIиссар», – тIий ура. БувкIру ЦIуссалаккуйн. Цалчин итталун дагьунни аьралий техника. Чарив баллай бур зюннаврал чIу. Лавгру га чIунил бувцуну – ЦIуссалаккуй дяъви кьабагьния шийнмай цалчинсса хъатIи.
МуцIана дакIнин дагьунни сюжетран дизансса цIа – «Первая свадьба мира». Камералущал жу ялун бивру солдат, бронетранспортердания ливккун, жалиндалухьхьун тIутIив дуллалисса лахIзалуву. Бакъаривла тIайлабацIу! Ва сюжет ххал дур­ссар щала дунияллул.
Буслай бухкъалагансса бур Сулайманнуя бусланмур… Ганащал жап учингу, зунгу, архIал кьатIу-шав буккангу хъунмасса гъира бикIайва. Сулайманнул щала оьрму бувтссар бюхттулшивур­ттайн хъит тIий, ми бюхттулшивуртту мютIи дуллай. Хъунма­сса кулпатралссагу, мюрщисса оьрчIалссагу бувну, хъунисса тарихийсса луттирдугу чивчуссар Сулайманнул.
Цимурца хъуннасса жаваблувшиндарай бакIуйн дуккан дайва, чумартну, цайминнавунгу гьавас бутанну.

Асият Буттаева:

– ЗахIмат хьунссар лякъин, Сулайман Мусаев кунма, гьарца чулуха гьунар бусса, итххявхсса, рувхIанийшиврул дунияллий цаннияр ца хьхьичIунсса мурадру бартбивгьусса цама инсан. Му ия философгу, теологгу, аьлимчугу, журналистгу, тарихчигу, шаэргу, таржумачигу. Мунал канилух гьарзат усттарну дуккайва. Сулайман Мусаев ия хIакьсса учительгу, насихIатчигу. Жува му акъа ххишала бакъа мискин хьуссару.

Мажид Халилов, филологиялул элмурдал доктор:

– 1980-ку шиннардийва ХIажи ХIамзатовлул маслихIат бувну, жу байбивхьуссияв сакин буллай ряхва литературный мазрайсса академический журалул оьрус мазрал ва миллатирттал мазурдийссагу, миллатирттал ва оьрус мазрайссагу словарьду.
Кьура шинал мутталий оьрус мазрал ва лакку мазрал словарьдануха зий буссия, аьпа биву­хъул, Эса Аьбдуллаев ва Нурислан Жидалаев.
Хъинну жапасса ва жаваблувсса даву – 3600 каних чирчу­сса лажиндарал лагрулийсса. Гайннан чIун диял къархьуна ва словарь чулийн буккан бансса. Сулайман Мусаев жул отделданийн зун увкIсса чIумал, на уссияв отделданул хъунаману.
Лингвистикалуха къазузисса, словарь сакин баврил даву канилух къадурксса инсаннаща бювхъуна ва мурад чулийн буккан бан шанна шинал дянив.
Му захIматрал кьимат бищунсса спонсоргу лявкъуну, итабавкьуссар ххаллилсса словарь. Сулайман Мусаев зий уссия, 2014-ку шинал Нурислан Жидалаев ахиратрал хьуну, бяливчIсса оьрус мазрал ва лакку мазрал терминнал словарьданухагу. Институтрал дирекциялул маслихIатрайн бувну, му словарьгу къуртал був­ссар Сулайманнул душнил Азизал, филологиялул элмурдал кандидат Ххазина Аминовал ва на цачIуну.
Ва словарьданул сигнальный экземпляргу бахшиш буллай ура Сулайманнул кулпатран Луизан.

Шалласу Шалласуев:

– На ихтилат бан ччай ура Сулайман Мусаевлул шанна лахъазандарая.
Цалчинмур лахъазан – Кьуръан лакку мазрайн буцаву. АцIра шинал дянив ва таржумалуха зий ия Сулайман. Ванайн бияннингу таржума бувну бивкIхьурчагу, ванаща бювхъуссар ва Кьуръандалул сурарду, аятру, миннувусса махъру, мукъурттивусса хIарпру пасихIну, куртIну лакку мазрай жунна ккаккан дан. Му бюхттул­сса гьунарди.
КIилчинмур лахъазан – хIа­кьинугу ПаччахIлугърал цан лайкьсса кьимат къабивщу­сса хъунасса политик, ишккакку Саэд Габиевлун хас бувсса лу, мо­нография. Габиевлуя чIявусса чивчу­ссар цайминналгу, амма Сулайманнул чивчумур хьуссар Габиевлун­сса гьайкалну.
Шамилчинмур лахъазан – Сулайманнуща бакъа, Ухссавнил Ккавкказнаву Шекспирдул 154 сонетгу, 2 трагедия «Гамлет» ва «Ричард Шамилчинма» лакку мазрайн таржума бан къабювхъуссар.
Таржумачитурал кьюкьлуву яла хьхьичIунсса ххуттай уссар цаяр щищачIав ялтту уккан къавхьусса Апанни Къапиев. ХIатта Юсуп Хаппалаевлул ххаллилну «Махабхарата» ва «ЦIиникьрал луттиравусса нарт» таржума бувну бухьурчагу, Апаннинал хъирив Сулайманнул цIа чивияв. Лакку маз ябаврил цIаний захIмат бувсса машгьурсса аьлимтурал Муркъилинахъал ХIажинал, Саэд Хайдакьовлул, Абачара ХIусайнаевлул, Эса Аьбдуллаевлул, Нурислан Жидалаевлул кьюкьлуву уссар Сулайман Мусаевгу.

Качар ХIусайнаева:

– Сулайманнущал архIал зий бивкIхьурчагу, хIакьину ттун ваная чIявусса затру кIул хьунни. Пахру багьунни дакIнивун, ттула чIарав укун гьунар ххисса, уздансса, хIарачат бусса чув зий ивкIун тIий.
Ххуй-ххуйсса чичрурду ларсун учIайва редакциялийн. Казбеклущал, Русланнущал, ХIасаннущал жап тIий щяивкIун, лакрах ччаву ду­сса, чIявусса инсантуращал дахIаву дусса, лакку маз ххира­сса, гьарма хIайран анну чичин бюхъайсса журналистнал гьунар чIалай, зун увцуссия. Мунал бюхъу-даражалух бурувгун, цайми иширттаха зунсса ихтияргу дуллуну дуссия Сулайманнухьхьун.
Гьарца кIанттай цува дакIний личIанну даву дан бюхъайсса адамина ия Сулайман Мусаев.

АхIмад Кьурбанов, тарихрал элмурдал доктор:

–На Сулайман Мусаевлущал кIул хьуссияв 2006-ку шинал, Илияс Къаяевлул кIул бувну. Яла жун архIал зун нясивнугу лявкъуна. Гьунар бусса ушивруцIун, Сулайман ия дахIалай чинну захIмат ххирасса инсан. Хьхьудяризал оьвчирчагу, даврих лякъайва. Сурхай-ханнаясса лу чичлачи­сса чIумал, жува ТтурчIайнна-Зунттуйн гьаз хьун аьркинссару, гьарца чарил, аьрщарал тIин асар хьуншиврул тIий, къажагьилсса оьрмулий, карчI къадурну, увкIуна.
Сурхай-ханнал аьпалул хIурмат ганачIа бюхттулсса кIанттай бия. Ганаясса даву чичин ччай ушиву бувсукун, Владилен ХIадисовичлул Саэд Габиевлуя чичин маслихIат бувна. Му давугу чирчуна Кабардин-Балкьарнал диссертациялул совет махIаттал банну.
Муния махъ чичлай айивхьуна Сурхай-ханная.
Тарихийсса давуртту чичлачийни Лаккуйн мунащал архIал лавгсса аьрххирду тачIав дакIния къабукканссар. Мунан Ла­кку билаят, кIанил тIабиаьт, лакрал миллатрацIун дархIусса цимурца дазу-зума дакъа ххирая. СулайманнучIа хIурматрай бия тарихраву кIану бувгьусса хьхьичIунсса лакрал арсваврал аьпа. Тайннал тарих чивчусса Сулайманнул гьаттачIансса ххуллугу урттун къаххяхханнав тIий ура нагу.

Бадрижат МахIаммад­хIажиева:

– Пашманшиврущал пахру багьлай бур ттун хIакьину, яргсса, гьунарду чIявусса, яхI-къириятрал, чумартшиврул бутIа ххину буллусса инсаннащал зун кьисматну лявкъуну тIий жула коллективрангу.
Сулайман Мусаевлул таржумачишиврул гьунар хъинну бучIину лявкъуссар Лакрал театрданун. Ца-кIива махъ учинна «Гамлет» спектакльданул хIакъираву. Болгарнавасса режиссер уссия спектакль бихьлай оьрус мазрай ва лакку мазрай. Лакку мазрай цукун хьувивав тIий, кIихIуллану ия. Лакку мазраймур спектакль оьрус мазраймурнияр ссалчIав ялавайну къавхьукун: «Цуксса усттарну таржума бувну бикIан аьркинни», – тIий, махIаттал хьуну ия.
Ччимур чIумал кумаг бан хIадурну икIайва Сулайман театрданун.
Ххарину буру вай кIивагу спектакль цува дунияллий унува бишин бюхъавриягу.

Асият, Сулайманнул уссил душ:

– Буттауссу дунияллия лагаврищал ятинну ливчIссар жул щала тухум. Га ия жул агьулданийсса локомотив. ХIайп тIий бура ганал бусласимур гьарзат лакъаласаврия. Хаснува хIайп тIий бура ганал музыкалулмур гьунарданух дагьайссаксса къулагъас къадаврия. Пахрулий бура буттауссил захIматрал кьимат миллатраву бушиврия.
Буттауссил аьпа буруччиншиврул, жун аьркинни ччя-ччяни лакку билаятрайн занан, лакку мазрай кулпатраву гъалгъа тIун, ганан ччай бивкIсса куццуй.

Сулайман Мусаев дакIнийн утлатисса ихтилатру бувна ялагу: оьрус мазрал ва лакку мазрал словарь итабакьин спонсоршиву дурсса шяравучу Рашид Ссунгъуровлул, архIал дуклай бивкIминнал ва дустурал, радиолий архIал зий бивкIсса Гъаза Гъазаевлул, Гьарун ХIасановлул, Тамара Закарьяевал.
Сулайман Мусаевлул му­къурттий балайрду увкуна Арслан Шагьмардановлул, Луиза Шагьдиловал, Загьидат Муслимовал, Зульфия Архилаевал, Жанна Кьурбановал. Сулайман Мусаевлун ххуй бизайсса классикалул балай увкуна Дагъусттаннал опералул театрданул балайчи Денис Федоренкол.
Аьпалул мажлис къуртал бувна, МухIсин КамаловлуцIун концертрай гьуртту хьуминнал ва тамашачитуралгу бахIлай, Лакрал гимн учаврийну.