Мурад Къажлаевлул дакIнийн бичавурттава

«Илчилий» хьхьичIвагу кIицI бувсса куццуй, дунияллийн бувккунни цIа дурксса композитор, дирижёр, педагог, СССР-нул халкьуннал артист, профессор, РАЕН-лул академик Мурад Къажлаевлул «Воспоминания. Очерки разных лет» тIисса цIанилусса лу. Ва луттиравасса цаппара бутIри, таржумагу бувну, чанну-ххину кказитрайгу бишлашиссару.
Вай гьантрай личIи-личIисса шадлугъирттайну кIицI лавгунни халкьуннал шаэр Расул ХIамзатов ниттил увну 99 шин шаврил таварих. ЯлунчIилсса шинал тIурчаннив, щаллагу паччахIлугърал лагрулий шаэрнал 100 шинал юбилей дуван хIадур хъанай буру. Жунма кIулли Мурад Къажлаев ва Расул ХIамзатов дусну бивкIшиву, Мурад Къажлаевлул цалва тIутIисса куццуй, кIира дусшиврийну: ца – творчествалул, вамургу – кулпатирттал дянивсса. Вай гьантрай жулла республикалий дуллалисса «КIяла кьурукьирттал кьинирдугу» хIисаврайн ларсун, ва ххуллух буллай буру хъунасса композиторнал хъунасса шаэрная чивчумур бутIа.

Музыка бакъасса хха хъару дакъасса ххар…

…АцIаву дакъа буслан ччива Расул ХIамзатовлул ва ттулла дусшиву цукунсса диркIссарив: жулла дянивмур ва творчествалулмур…
Расуллул поэзиялущал на кIул хьура консерваториялуву дуклакисса шиннардийва. Ттул нину-ппу, жул щалвавагу кулпат ялапар хъанай бикIайва Бакуй, амма Дагъусттаннайгу на чIявуну шайссияв, цанчирча республикалий ялапар хъанан зана хьунсса пикри бикIайва. Буттал ватандалул, ттаттахъал ватандалул цичIана кIункIу уллай ияв.
Хасну бутталла навагу Расул ХIамзатовлул шеърирдащал кIул увсса. Га чIумал ми бивщуну бикIайва «Огонек» журналданучIансса приложениярттай. Бакуй усса чIумалва на чивчуссия Расул ХIамзатовлул шеърилийнсса цалчинсса романс. Расуллущал цащалварив жу хьхьичIва-хьхьичI хьунабавкьуссару 1955-ку шинал, на, консерваториягу къуртал бувну, Да­гъусттаннай ялапар хъанан увкIсса чIумал. Жу кIиягу жагьилтал бияв (Расул ХIамзатовлул цала увкусса куццуй, «найрдал кунна­сса лялалу (талии) дусса»), жангу, кьуватгу бусса.

 

Р. ХIамзатов ва М. Къажлаев Щурагьсса концертрая махъ. 1965-ку шин.

Ттун Расуллул поэзия най бунава хьуна творчествалул виуцIаврил, вдохновениялул бакIщаращину. Ванищала най бунува бувчIуна Расул ва нава хасиятирттал личIи-личIисса инсантал бушиву. Жул дянивсса дусшиву сакин хьуну дия кIира «дусшиврия»: цалчинмур – творчествалулсса, жу архIал зий бикIайссияв балайрдаха, кIилчинмургу – жул къатрал, кулпатирттал дянивсса. ЧIявуну Расуллул оьвчайва ттучIан хьхьунивугума, ПатIиматлущал архIал учIайва жучIан: жуща кIюрххилнин бю­хъайссия оьрмулия гъалгъа тIий столданух щябикIан. Валида-ханумлуллив хьхьунивугума бичайва гьавккури-ххункI. Гьай-гьай, жул къачанну шайва творчествалул журалул жуллалусса хьунабакьавурттугу, цумур-бунугу произведениялул ялув зузисса чIумал. Вайннуй на цал-цал ттуламуний ацIайссияв, Расуллухь назмулувусса цумур-бунугу ца хха ягу рифма баххана бува тIий (Расуллун укунсса чIунну хъинну къаххирая), масалдаран, тIиртIу хIарпирайну (гласная) дува ххуттал ахир тIий. Вокалдануву хъуннасса агьамшиву дуссар хха тIиртIу хIарпирай щаллу шаврил, укунсса чIумал балайчинаща шайссар ва чIу багьайкун кIункIу буван. Укунсса тавакъюрду къаххиранугу, Расуллул ахирданийгу на тIийкун бувайва, рояльданухгу щяивкIун, макьангу рурцуну, на цахьва: «Туну, цукун лахъи дуккан дуванна ина ва нота ларкьу хIарпирай (согласный), аьркинсса чIумуяр хьхьичI нота къуртал дуван багьлагьийни?» – увкукун. Так ца затрая махъаллил хъанай, мюхчан хъанай икIайссияв на – хIадурнасса музыкалуцIун шеърирду «бакьлакьаврил». Композитортуращал зузисса махъсса ацIрахъул шиннардил шаэртураллив чIявуну укун буллангу бикIай. Зун кIуллив попса цукун дувайссарив? Композиторнал шаэрнахьхьун булайссар «рыба» – назмулул куц, ва шаэрнал дакI дацIан дувайссар му куццувун­сса «назму» чичин аьркиншиврий. На укунсса даву такIуй къадурссар. Ттун Расуллул назмурдал лагру, размер законну дикIайва, хьунтIисса музыкалул, ванил ритмалул бутIану.
Буцинна жула машгьурсса балай «Долалай». Ванил гьануну на лавсъссия яруссаннал назмулул размер, оьрус мазрайнсса таржумагу дурссия вара размерданий…
Расул ХIамзатовичлул тачIав къаучайва ттухь цумур-дунугу цалла назмулийнсса музыка чичи куну. Амма дуркIуна кьини ванал укунсса тавакъю бувсса…
На дакIнийн дичлай ура пашмансса кьинирду, къашавайсса РасуллучIан азарханалийн нава увкIсса. На хIадур дуллалисса шаэрнал юбилейрал вечерданучIан гъансса чIун дия га. Шаэр хъинну къашавай ия. На ванахь увкуссия: «Расул, вечерданий вил назмурдайсса чIявусса балайрду бикIанссар. Хасну ва вечерданийн куну на ци чивчуну ччива вин, цукунсса премьера чча вин?» – куну. Расуллул, пикривагу къабувна, жаваб дуллуна: «Чичи ттул «Возвращение» тIисса назмулуцIунсса музыка». На къацIувххуссия ванахь, ва ци назмур, ссаятуссар куну. Шавай учIайхтува шаэрнал сборникраву ляркъуссия ва назму. «Возвращение» назму ччянира чирчуну дия. Шиву шаэр чичлай ур цува, аьрххилия зана хьуну, ПатIиматлул ка цалламур каниву дургьуну ушиву ваца ванил ка цалла каруннивун цалчинна-цалчин ларсъсса кунна. ПатIимат мудангу ванал дакIниву, къюкIливу бикIайва. Кулпатгу аьпалул хьуну, оьрмулул баргълагавриву Расул ванищалсса хьунабакьаврих ялугьлай икIайва…
На чивчуссар кIа романс, му щаллугу бувссар юбилейрал вечерданий. Гьай-гьай, музыка на чивчуссия ттулла дакIних вичIидирхьуну, ттулла къюкIлил тIутIимунийн вихшала дирхьуну, цанчирча Расул му чIумал ттущал му произведениялул ялув гъалгъа тIунсса хIалданий акъая…
Буссар ца ххаллилсса шеъри цамургу, «Клятва» тIисса, Расуллул 1984-ку шинал чивчусса. Жу му чIумал Дагъусттаннал гимн чичлачисса конкурсравух гьуртту хьуссияв, амма жулмур гимн къакьамул дурна, балай цуппамур тIурча, халкьуннан ххира хьуна, машгьур хьуна…
… Цуппа оьрмува бикIайва Расуллун вдохновениялунсса бухкъалагайсса бакIщаращину. Ванан хъинну ххирая оьрму, цува цуксса даврихух лавгун, аварану унугу, лякъайва дустурансса, лагма-ялттуминнансса чIун. ЦIана чIявуминнан цалвами иширттаха хъамабитай цалва дустурачIан оьвчин, мукъуйнуссавагу кумаг буван. Расуллив ва чулуха хъинну личIлулсса икIайва, на ва кIанттуй хIайран хъанайгу икIайссияв.
Расуллущал дархIуну дур ттул хъинну ххарисса дакIнийн­бичавуртту. Къачансса хIазсса ишругу шайва ванащалсса аьр­ххирдай. Укунсса чIумалгу Расуллул цимурца цавухва буккан байва ва ванал хъярчру чIявуну халкьуннавух ппив шайва.
Цал Къизлар шагьрулул инсантуращалсса хьунабакьаврий буру. ЧIивисса патирхана (гостиница), бацIан къашай­сса кIиришиву, хъун бакъасса ресторанчик, ттуршаксса инсаннал бувцIусса… Хъунива-хъунисса щюллисса зимизругу бур лехлай… Жун дирхьунни ахттайнсса – нахIура-нахIусса борщ. Расуллул канихьхьун ларсунни къуса, нарив ва гацIана ацIан ував: «Расул, мадукара. Вил борщравун шанма зимиз спикировать хьунни!». ДуркIунни чIун Расуллухьхьун махъ буллусса ва ванал, бюхттулну махъ лахълай, увкуна:
«Ххирасса дустал, зу жу хъинну ххуйну кьамул бувунну, жул савлугъран зу зимизругума бивххунни!» …. Халкь хъяхъаву дугьан къашавай ливчIуна. Вай махъругу агьалинавун багьуна…

Гихунмайгу буссар