«Ххинугу чан дакъасса ххуй-хъиншивурттал заллура»

Сулайманнул класс, дянив Амирханов Аьлиша.
ХьхьичI щябивкIминнаву кияха шамилчинма Сулайман. 1958 ш.

Ляхъан аннав чара
инсан инсансса,
Инсаннал сиччасса,
щяйтIан бакъасса,
Ухьурча цув инсан,
ва ур учинсса,
ЧIарав акъанигу,
хьурдай учинсса.
ЦIийшиял ХIажимурад

Сулайман Мусаев дунияллия лавгун хьунни 2 шин. Гьашину сентябрьданул 19-нний ванан хьунтIиссия 80 шин. Цува дунияллийн увккун, оьрмулул утта ххуллу бувгьуния махъ, ванал бизлазисса ша, бусласисса махъ миллат лахъ бансса, лакку маз авадан буллалисса, жула тарих яргну ккаккан бансса бия. Ванал дурсса давуртту, чивчусса луттирду, тарихийсса чичрурду багьа бищун къашайсса дур. Вай чIявучин кIулхьунссар. Мукун бухьурчагу, Сулайман цал утти­гу дакIнийн утлай, ванал оьр­мулул шаттирдая ца-кIива махъ бусан ччан бивкIунни ттунгу, кIулминналгу нава къабувсмургу ххи баншиврул.

Ванияр 10 шинал хьхьичI, Сулайман Мусаевлул 70 шинал юбилейрацIун бавхIуну чивчу­сса цала мукъуву Руслан Башаевлул куну бия укун: «Сулайман Мусаевлул лакрал литературалувугу, журналистикалувугу, тарихийсса элмулувугу ттинин дурцирив давурттал укуннасса сияхI дулларчагума, диял къахьунссар кказитрал чIапIул ца чIав. Ххуйну пикри барча, вайгума хIисав хъанай дур ца хасъсса институтрал дануксса давурттуну, хъис хъунма къабувну».
Сулайман увну ур Кьукниятусса Мусаев АхIмадул ва Щурпаева Наватлул кулпатраву.

Уссурвал Иосиф ва Сулайман

Сулайман Гъумук дуклакийни Гъумучиял школалулгу, ду­ккаврилгу чак бавцIусса чIун диркIссар. Ванал классраву ду­ккавриву хъинну хьхьичIунсса оьрчIру бивкIссар. Гьарца школалийсса аьмсса давурттаву вайннал класс хIала буххай­сса бивкIссар, Шагьимарданнул драмкружокрая тIайла хьуну. Хаснува Кьалияев Ибрагьин бакIчисса учениктурал школалий хьхьичIунсса зуву дутайсса диркIссар. Сулайманнул хъинну цIакьсса дусшиву дайдирхьуну диркIун дур тай шиннардийра цащала дуклакиминнащал, хаснува КъитIачихъал Халидущал. Вайннал учительталгу бивкIссар цIанихсса, дяъвилий орденну ларсун бувкIсса, дахьа МГУ ва ДГУ къуртал бувну бувкIсса. Классрал каялувчинугу ивкIссар Амирханов Аьли­ша, дяъвилия чIярусса орден-медаллащал увкIсса, дуклаки оьрчIан ххира хьусса.

Ласналгу кьабивтун, ичIаллил хъар сайки цинналу лахълан багьсса ниттин Наватлун ца яла хъуннасса ххаришивуну хьуссар Сулайманнул мусил медальданущал школа къуртал баву. Муниннин Иосифлулгу школа ххуйну къуртал бувну, Сельхоз институтраву агроном шайсса факультетрай дуклай ивкIссар.
Мусил медаль ларсъсса чIаважагьилнал хьхьичI ччимур вузрал нузкьунтту тIиртIуну диркIссар. Сулайман увхссар МГУ-лувун, математикалул факультетрайн. Мукьилчинмур курсгу ххювардай къуртал бувну, ичIаллил тагьарданух урувгун, ванан шавай зана хьун багьссар. Хъиривва Дагъусттаннал университет къуртал бувссар ванал. Муния махъ зий ивкIссар Да­гъусттаннал пищевой институт­раву. Ванащалва зий бивкIссар жула лакку оьрчIругу – Гунашев Шамил, Буттаев Юсуп. Институтраву зийгу унува, ванал заочнайну къуртал бувссар Щалагу союзрал пищевой институтгу.

Лакку мазрайсса макьалар­тту, назмурду Сулайман чичлан айивхьуссар 80-ку шиннардий. ХьхьичIра-хьхьичIсса макьала дурккун дур «ЧIавалачин» журналданий. 1985-ку шинал жагьилсса шаэртурал цачIунбув жужрай дурккун дур «Ссутнил чIапIив» тIисса назмурдал къюмай. ЧIун наниссаксса литературалухсса гъира ялун личлай, ванал оьрмулул кIилчинмур кьадарну хьуну дур литература, публицистика. Сулайманнул назмурду куртIну ххал дуллансса бурж цайми шаэртурай бивтун, дуцинна ца ттунна ххуй дирзсса назму:

Вил кару

Лагабургъил тIинттал
мусил гъаралу
Вил исвагьи кIисри бур
уртту дурчIлай,
Интнил гьаваслансса
щюлли макьанну
Гай щюлли синттая
экьигьан дуллай.

Лагабургъил цIарай бур
кIункIур щарай,
Ялув къиссу дуллай
дур кьалакьигу.
Вил магьирсса кIисри бур
ххункIру буцIлай,
Гурсундалул кунна,
дишай накьичгу.

Баргълагавал чулух
щюлли зунттул хъачI –
МаркIачIан дуркIукун,
цув цIан ларгунни.
КIа хъачIнил махъ лархъун
банавшасса кIач,
Бургъил циняв муси
кIийх лариртунни.

На мискин къаара
дакъахьу мусил,
КIунттиву дуссаксса
вил кIукIлу кару
(Я ттул заллу,
вайннул тIааьншиву цир!),
Вил иминсса кару –
хияллал хъару.

Ванал творчестволул дунияллий ца яла язисса кIантту бувгьуну бур лакку мазрайн таржума бувсса Кьуръандалул. Кьуръан таржума буллай Сулайманнул хьуну дур аьмну сайки 10 шин.
2001-ку шинал ванайн тапшур бувну бивкIссар Лакрал радиолул хъунама редакторнал къуллугъ ва биялсса хIаллай лайкьну бартдигьлайгу ивкIссар ва агьамсса даву.
Радиокомитет бачин баврищал архIал 2007-ку шинал Сулайман доцентну зий ивкIссар Дагъусттаннал халкьуннал хозяйствалул институтравугу. Мариян Ибрагьимовал чичрурду Сулайманнул хьхьичIрагу таржума дурссия. Масалдаран, «ЦIубарз» журналданий 2008-ку шинал дуркссия Марияннул «НукIузаманнул тур» тIисса назму.
Хъуннасса ва хъинну захI­матсса таржумалул даву «Имам Шамил» дакъасса, ванияргу захIматсса, шатIланд мазрая таржума бувна 2019-ку шинал Робер Мерлилул «БивкIу – ттул пишари» тIисса лу. Ванил ларсуна луттирдал «Тарки-Тау» ярмакIалул приз.

Сулайманнул чIярусса макьалартту чирчуна «Ниттил маз» рубрикалуву. 2013-ку шинал Сулайманнул итабавкьуна ниттил маз лахьхьин бай «Лакку дуниял» тIисса лу аудио-дискращал архIал. Хъаннил чIунийсса гъалгъа ласун хъунмасса кумаг бувна Шяъваннул душ АькIиева ­Аьжал. Мунинма хас бувну 2017-ку шинал бивщуна Сурхай-хан 1 Гази-Кумухский», кутIану, цуппагу «билинграй», лаккунайгу, оьруснайгу, цаннийн ца багьан бувну, гьарца чIапул лажин кIивагу мазрай тикрал хъанай. Вагу бия «Лакку дуниял» луттирацIунсса бутIа, цилагу кIира издание хьусса, буккулт­ран ххуй бивзун.

Ххишала дакъа агьамсса ва ххазинасса давуну хьуссар ванал Аьлиева Бадрижатлущал архIал оьрус мазрайсса ва лакку мазрайсса словарь сакин баву, 40 азарва махъ бусса.
Сулайманнуя хьунссия хъинну ххуйсса критик. ЧIяруну «ЦIубарз» журналданий «Критика» рубрикалий дуккайва Сулайманнул чирчусса макьалар­тту. Сулайманнул АхIмад Кьурбановлущал ва Илияс Къаяевлущал чивчусса «Эпоха Сурхай-хана I» лакрал ва Дагъусттаннал тарихраву хьуссар ккаккиялунсса ва цIанихсса давуну.
Инсаншиврул ххуллийгу Сулайман ия мудангу ца ххуттал хьхьичIунсса. Уссур-ссуннал чIарав ацIайва, цаламурнияр хьхьичI уссурвавралсса, маччаналсса бан хIадурну икIайва. Хъунама уссу Иосиф, биологиялул элмурдал кандидатнал цIагу ларсун, Дагъусттаннал шяраваллил хозяйстволул академиялуву доцентну зий ивкIссар. Иосифлуща, къашавай хьуну, докторнал цIа ласун чивчусса, амма бищун къавхьусса монографиялул лу Сулайманнул, бигу-бивщуну, луттирдал палатIалувунгу, хьхьичIунсса библиотекарттавунгу гьан був­ссар. Шиккура дакIнийн дутанну Иосифлул Гъумук дурмургу. Сельхозинститут къуртал бувну махъ ва зий ивкIссар агрономну Гъумучиял колхозраву. Ванал бучIан бувну, яла ххуйми, Лаккуй ххуйну яшайми ахъул­ссаннул мурхьру бувгьуссар Гъумучиял къурув ва Гьухъаллакъурув. Вайннуясса дачIи ахъул­сса дачIайссия колхозниктурайх, захIматрал кьинирдах бурувгун.
Сулайман Мусаевлул дуллалимур миллатран хъинну агьамсса душиву чIалай, ванал луттирду дунияллийн буккан бансса кумагчиталгу, меценатъталгу чан къашайва. С.И. Габиевлул «Лак – миннал лавгмур ва багьу-бизу» тIисса лу бищун кумаг бувссар Кьурбан КьурбанмахIаммадовлул, та чIумал МГОУ филиалданул ректорну ивкIсса. Мукунма барчаллагьрай дакIнийн бичинну ла­кку мазрал ялув чIявуссаннангу кумаг бувсса Амучи Амутинов, Гъази Гъазиев, ХIусайн Абуев ва мукунма цаймигу. С. Мусаевлул итабавкьусса гьарцагу луттирал хьхьичIмукъуву дуссар, цайминнал луттирдаву чанну хьунадакьайсса, ацIвахъул барчаллагьру баян буллалисса инсантурал цIарду, лу щаллу байни кумаг бувсса. Мунил буслай бур цукунсса хIала-гьурттушиву, дакIнийхтунусса дусшиву дайсса диркIссарив Сулайманнул.

ЧIивинияцIа зунттурдайн лахълан ххирасса инсан ия Сулайман. Лавхъуна Хъун-Зунттуйн, Щунуйн, ТтурчIайнна-Зунттуйн. Цал ПпабакIуйн лахъан лавгун унува, апатI хьуну, чIири нех лахълай уна, ка цIун хьуну, зана икIан багьну бия. Амма Сулайман муний гьашиву дайма акъая: хъирив шинал кIилчингу лавгун, ПпабакIуйнгу лавхъун, суратругу рирщуну, увкIуна. Хъирив кьини ва цала даврия кьатIувай увксса кIанай жу хьунабавкьу­ссияв, цувагу, мудан куна, тяхъану ия, увкуна, ачу жулла ца сурат рищуннуча, куну. Вана му суратгу.
Инсаннахь цIухлан бикIай, ина цура тIий, гьарцаннаща мунихьхьун балжисса жуав дулунгу къашайхьунссар. Сулайманнуща, цалва бивтсса оьрмулух, дурмуних урувгун, сивсуну учин бюхълай бухьунссия: «На математикра, чяхир дувура, шаэрда, чичура, тарихчира, журналистра, таржумачира, ххаллилсса оьрчIал ппура ва чIярусса цайми-цаймигу ххуй-хъиншивурттал заллура», – куну.

Сулайман дунияллия лавгун 2 шин хьунни. Лавгхьурчагу, ванал даймур, учаймур, уртакьтуращал байсса ихтилат хьхьичI бавцIунма бур. Ванал дия ляличIинура магьирсса даврил сант, цирив ца дурчIин къашайсса аькьлулул саргъуншиврул лишан.
Дунияллиятугу лавгунни, баргъ бахьлагайсса куна, щинчIав кIу къахьунну, кьариртун дунияллий яргсса давуртту!
Аьбиди ХIайдаев