Аьрщи ссуттилла хIадур дулувара

Ттучаннаясса оьргъашиврун кIанай – уртту

Хъунил, ахънил аьрщи лув-ялув дугьлагьаврил чIукьа дур­ккун, лап хьхьара хьусса чIумал, заралсса затругу дусса ттучаннаясса оьргъашивурттан кIанай дугьайссар сидератру. Инттунин аьрщи хIадурну дикIаншиврул, ва даву ссуттилла дуван аьркинссар.
Диххаймур дирххун, датIай­мур дартIун, дачIра хьусса аьрщарай ссутдайдихьулул цалчин­сса гьантрайра дургьуну хъин­ссар сидерат уртту (горчица, бювчIункIучIалал кьая, щюлли хъюрув, шанчIапIи, календула, люцерна ва дякъия нигьакъадусайсса цаймигу). Дяркъу шайхту, вай уртту бучIиссар аьрщаравух хIала дакьингу, бучIиссар дусса куццуй инттунин ххярхнийра дитангу.

Циванни аьрщи
чIукьа дуккайсса?

1.Ва иширансса сававртту чан дакъар, вайннувату яла чIяруну хьунадакьаймурдив дур цара-ца зат цимиллагу ца кIанай дугьлагьаву. Шиккува кIицI лаган, гьарца культуралул журалул цинна дуканмур, мюнпат бумур аьрщарал личIи-личIисса къатравату ласайссар, муниятугу цава ца кIанай цимиллагу цара-ца зат дургьуну къахъин­ссар. Дугьлагьимунил кIану ба­ххана буллалиссаксса аьрщигу дигьалагайссар. Ва ялагу, лув-ялув цара-ца кIанай ца журалул культура дугьлагьисса аьрщараву зиянчитурал личинкарттугу чIярусса дикIайссар.

2. Сававрттавасса цану ялагу дикIан бюхъайссар дугьай­сса аьрщарай къувтIи бичлачаву, ахъувасса кьаркьсса цIинцI-урттуцIух ва цамуницIух цIу щуну. Лах – му хъинну мюнпатсса, дакъа чара бакъасса органический оьргъашиву дур, ххишалдаран зиянчитуращалсса талатавривугу хьхьичIунну ишла дувайсса. Амма дугьайсса аьрщарай къавтIи бичлачаврийну ххяххиялун мюнпатсса микрофлора лиллалиссар.

3. Щинайну ягу мурчайну аьрщи ссурссунугу (эрозия) дикIайссар. Шикку аьрщараха зузиманай багьана ба­къар. Бакъанугу, агарда укун­сса кIанттурдай бакIлахъия дартIун махъ сидерат уртту дугьларча, аьрщигу вай иширттаща ххишалану дурурччуну дикIантIиссар.
Уку-укунсса мисаллу цаймигу буцин бюхъанссар. Цукунсса ва циксса буцирчангу мисаллу, хъунмур багьанамур буссар залуннал аьрщараха аьркинссаксса къуллугъ къабуллалавриву. Укунсса иширттавугу яла бигьамур ва тIайламур ххуллуну хъанахъиссар ссуттихуннай сидератру дугьаву.

Та ва цукун дургьуну хъинссар сидератру?

Интту аьрщараву дугьлагьимунил лях-ляхгу бучIиссар дугьан сидератру. БакIлахъия дартIун махъ дургьумуниясса мюнпатрив хъинну хъунмасса хьунтIиссар. ДургьумуницIа дачIра хьусса аьрщи сидератирттал цIинцI урттухьхьун гьан къадитантIиссар, му дуччин дувантIиссар ялуннин дугьан нанимунин чара бакъа аьркинсса затирттал. Ссуттил дургьусса сидератирттал кIинттулсса дякъиягу аьрщи дуручлачиссар, бувсса марххала аглан буллай, аьрщаравусса хъатругу ядуллалиссар.
Сидератру дугьайссар царай августрал ахирданий, вайми – сентябрьданул ахирданий – октябрьданул дайдихьулий.

Цумур культуралуцIун ци сидератру дакьайссарив

Сидератру дугьланнин цал пикри бувара зура инттухуннай чув ци дугьан най буссарув, цанчирча гьарца культуралун цинна дакьайсса ва къадакьайсса сидератру дуну тIий. Фацелия сайки цимурцаннуцIун дакьайссар.
Хъюруврал журалулми сидератирттал (вика, хъюрув, шанчIапIи люцерна, гьулув) аьрщи азотрал дуччин дуллалиссар. Ссуттил вай дургьусса кIанттай интту дугьан бучIиссар томатру, иссиявт, бадиржан, нисварти, нувщи, калан, кьая, къавахъ.
Гречихалул журалул сидератирттал аьрщарал кислотность яларай дувайссар, аьрщи дуччин дувайссар фосфорданул ва калийрал. Вай дургьуну диркIсса кIанттай бучIиссар ччимур дугьан, так ревень, кьурчI ва шпинат личIаннин.
Злаковый (нехъа, сус, хъа), сидератирттал аьрщи азотрал ва калийрал дуччин дувайссар. Вай дургьусса кIанай бучIиссар дугьан помидор, иссиявт, бадиржан, нувщи, нисварти, къавахъ.
Сидератру ццунну дургьуссаксса хъинссар. Вай ттихIин аьркинссар 20-25 см. лахъшиврийн дирну махъ, вайннуй гьанна хьуннин. ТтирхIусса сидератру аьрщаравух дуччин ягу аьрщаращал хIала дуван аьркинссар, шиву аьллай, вайннул аьрщи мюнпатсса затирттал дуччин дувантIиссар. Агарда сидератру, зулла аьрщарал лагрулух ва хIалданух бурувгун, чIяру дизлазисса кунмасса иш бухьурча, ххимур уртту цIаракIлан пара, му-та дичайсса бакIуйн дирчуну хъинссар.