ТIайлашиву барачатссар

Курзи Къажлаева жагьилсса никиращал

ТIамакьукьу ивкIун ур, къаехърайгу щяивкIун, неххал тийсса вацIлувун тIама кьукьин най. Цакуну ттурлу дурккун дур. Марч бивщуну бур. Гьалак дурккун дур нех. Бишлашисса щатIал кIура даен дурну дур тIамакьукьу щяивкIсса къаехъ. Цала ярагъуннищал тIамакьукьугу агьну ур гьалаксса, куртIсса неххавун. Тийн ххяхлай, шийн ххяхлай, тIамакьукьу, гуж-балагьрай, ахиргу зуманив увккун ур. Урувгун ур: я къаехъ, я рикI дакъа. Къума лавгун ур тIамакьукьу. Угь тIун ивкIун ур. Тти цири на бантIисса? Цири ттуща канихь рикI дакъа бан бюхъайсса? Цукунни тти на ттула мюрщисса оьрчIру, хъунив хьусса нину-ппу ябантIисса тIий, бакIгу каруннавун лавсун. Неххал зуманивва щяивкIсса тIамакьукьучIан неххава гъан хьуну бур чавахъ. Ганил кьацIул дургьуну диркIун дур рикI. Цурда рикIгу, уку-тукунсса диркIун дакъарча, мусил диркIун дур.
– Макъумалагара, тIамакьукьуй. Ма, ласи винна мусил рикI.
Урувгун ур тIама кьукьу рикIирах. Амма ххари хьуну акъар. БакI кIутIу дурну дур:
– Дакъари. Ва ттул рикI дакъари, – куну, махъуннай дуллуну дур. Гьузуй лавгун бур чавахъ паракьат хьусса неххайх. Ялагу къуманува гиккува щяивкIун ливчIун ур тIамакьукьу. Цахъи хIал хьуну, ялагу чавахъ гьузуй бувкIун бур мискинсса тIамакьукьучIан. Чавахърал кьацIул дургьуну диркIун дур кIяла арцул рикI.
– Ма, ласи, тIамакьукьуй, вила рикI. КIумалаглардача!
Урувгун ур рикIирах. Дакъар тIар гагу цаламур. КуртIсса ссихI бивгьуну бур тIамакьукьул. БакI кIутIу дурну дур.
– Дакъар, чавахъ, вагу ттул рикI. Ттул рикI укунссагу дакъассия. Ттул рикIирал кулпат ябайссия. КIюй вай ттула каруннал дугьлагьаврил ссурссусса дуссия. Ттул рикIиран царагу даврия нигь дакъассия. ВацIлуву га ца мурхьирайх ришлашийни, гайминнул зурзу учайссия. Да­къари. Мугу ттулмур дакъари, – куну бур.
Магъгу палцI дурну, бувххун лавгун бур чавахъ неххавун.
Пикрирдавун лавгун ур ялагу тIа­макьукьу. «Цукунна тти нава зунтIи­сса? Цукунни тти на кIинттулнин ттула хъуннар хьусса ниттин лачак, мюрщисса оьрчIан ус, щарссанин гьухъа бантIисса? ДакIнийн дагьну дур ялагу гьунтти-сара ялун нанисса кIи. Цакуну ялагу бувккун бур неххавату чавахъ. Ганил кьацIулгу дургьуну диркIун дур гана га цалламур рикI.
– Ма, мискин. Варив вилмур рикI?
– Ди, мури, – ххарил тIанкI куну, ивзун ур тIамакьукьу лавай.
Ххарину цала рикIирах уруглагисса ганахь чавахърал:
– ТIамакьукьуй, ма, ласи вайми кIирагу рикIгу тIайлашиврухсса барчаллагьран, – куну, гай нукIурасса арцул ва мусил рикIругу тIамакьукьухьхьун дуллан бивкIун бур чавахъ.
Ларсун дур тIамакьукьул гаймигу.
– ТIайлашиву барачатссар, – куну, бувххун лавгун бур чавахъгу махъунмай неххавун.

Яла анавармургу,
яла кIумургу

ХIухчил душ савдажарнал арснан ччан хьуну, була чин гьан бувну бивкIун бур. Душнил гайннахь куну бур:
– Зу на була чин гьан бувма, зу тIийкун, бакIрал ххуйсса, чурххал оьвхъусса ухьунссар. Ттул мунищал бяст бакъар. Так ттун ччива мунал аькьлу, пикри кIул бан. Къабюхъанссарив зуща га ттучIан увцуну бучIан? – куну.
– Цанни къабюхъайсса, – куну, лавгун, увцуну бувкIун бур хIухчил душничIан савдажарнал арс.
– Дунияллийсса яла анавармургу, яла кIумургу, инсаннал ягу цил бакъа букъаччаймургу ци дурвав? – куну, душнил ганахьхьун суал буллуну бур.
ОьрчI пикри буллай, пикри буллайгу ивкIун, ахирданий куну бур:
– На шаппа пикри банна, – куну.
УвкIун шавай, жагьил щяивкIун ур пикри буллай, щяивкIун ур. Ялун дурхсса ниттин пикрирдавун лавгсса арс ххал хьуну, цивхьур куну цIувххуну бур. Цала пикри бувсун бур оьрчIал ниттихь.
– Пикри муниллив! На бусаннахха цIана. Цу авчинал ав бутарчангу, цайми циняв ккаччаяр жула бахIликкаччи авлучIан хьхьичI бияйссар. Яла анавармур жула бахIликкаччир. Яла кIумур затгу пилли. ЧIалай бурхха ганил хъуншиву. Инсаннал ягу хъуслилли буччайсса.
Ххари-ххарину оьрчI лавгун ур душничIан, бувсун бур ссигърал мяънарду.
– КъабувчIунни вин. Ина аькьлу бу­сса, пикри байсса акъара. Къахьунна.
– Туну, инава буси ми цирив?
– Яла кIумур – дунияллийсса аьрщир. Яла анавармур – дакIри. Инсаннал ягу аьрщарал бакъа букъаччайссар.

Бугу-бугьару,
бугу-букару

Ца адаминал диркIун дур чIярусса хъуругу, хъунмасса кулпатгу. Аваданну, ххуйну ялапар хъанай ивкIун ур. ИвкIуну ур ппу. Хьуну ур хъуна-хъунама арсная къатлул заллу. Буттал цанна кьадиртсса хъунил ялун ялагу ларсун дур хъу. Дугьлан ивкIун ур. ТтихIлан ивкIун ур. Амма бакIлахъия къадиллан диркIун дур. Кулпатгу тIавтIун, кIюла бувккун, сакъат хъанан бивкIун бур. Ганахь тIун бивкIун бур: «Вил ппу барачатсса ивкIунтIийри зу ттуршаману бивкIсса. Зуннияту барачат ливхъссар», – тIий.
Ганал ивкIун ур цамур шяраву буттал хъамаличу. Лавгун кIиккун, бувсун бур хъамаличунахь гьарца хIалкьазия. Хъамаличунал цIувххуну бур:
– Цукун ишла дуллай ура ина аьрщигу, бакIлахъиягу, – куну.
– Бугу-бугьару, бугу-букару.
– Хъу цукун дугьара?
– Цал гъайкуну, яла гьанна бищара.
– Ургу, уссил арс, хъугу кIийлла гъай уча. Цал интту, цал ссуттил. Паралгу оьргъа дува. Хъуния дуркIсса бакIлахъиягу мукь дачIа. Яла ххуймур бутIа бугьан букьа. Ца бутIух дикI ласи, ца бутIух янна-ус дува, ца бутIагу иникьаллун ишла бува.
– Буттауссу, ина ци тIиссара. Цивппа букан бикъаяйхха.
– На тIисса куццуй бува. ДикI ва дукь­рахIангу ужагърая чан хьун маикIара.
БакIлахъру диллан диркIссия тIар.

Душманнал хьхьичI я ляпI чин бан къабучIиссар

ЧIюйлувусса арула уссу талай, душманнайн мютIи къахъанай, хъунмасса хIал хьуну бур. Ца талатавриву га ца уссу иривну ур душмантурахьхьун.
Душманнангу тамахI хьуну бур га уссий буллалисса зулмурдайну къалалувуми мютIий бан. Къалалувуминнан чIалачIиний бивчуну бур къавтIи. Га къавтIилуву кIайннал яруннил хьхьичI ччуччин бавчуну бур уссу.
Каругу махъун дархIуну, увцуну бувкIун бур. Уссу, хъит куну, итххяххан дурну каругу, цува, бакIгу бюхттулну гьаз дурну, лавгун ур къавтIилучIан. Дургьуну цIарал ламарайн каругу, уруглан ивкIун ур къалалийн, кIийн. ДайкIаркIуну дур каруннацIух, ччучлан диркIун дур кару. Къалалувун уссурваврал чулухунмай буруглагисса янил ляпI къакуну бур.
Амма душманнал кьюкьравун зурзу бувххун бур. Аьралуннал хъуними цачIун хьуну, махъ ца бувну бур:
– Ваксса хIаллай талай, жухьхьуна так ва ца иривунни. Ваналгу ва зулмулуву янил ляпI къаувкунни. Вай ляличIисса журалул халкь бур. Вай цайми кунмасса бакъар. Вайннащал биллан пайда бакъар, – куну, душман цала ххуллийх лавгссар тIар.

Инавагу ина къаивкIссания

Имам Шамил оьрус паччахIнахьхьун ясирну иривсса чIумал, паччахIнал ганахь цIувххуну бур:
– Ина муксса машгьур цукун хьура? – куну.
Пикри буллайгу ивкIун, Шамиллул куссия тIар:
– На машгьур увссара ттула хьхьичIра-хьхьичIмур щарссанил, – куну.
ПаччахI махIаттал хьуну ур цила лажин ккаккан къадикIайсса зунттал щарссанил Шамил гаксса машгьур аврий! Жяматрал ишру ккаклакийни, махъ бусан ихтияр дакъасса зунттал щарссанил? Адамина авцIуний щядикIан ихтияр дакъасса зунттал щарссанил? Укун гужсса оьруснал аьралуннащал кьуния ххюра шинай данди ацIан бюхъайсса даражалийн иян аву оьрус паччахIнан вих хьун къабюхъайсса затну ххал хьуну бур.
– На хъярч буллай акъара, – куну бур паччахIнал.
– Нагу хъярч буллай акъара, паччахI. Ттул талихI хьуссар хьхьичIра-хьхьичIмур щарсса ххуйсса бакIрайн дагьаву. На ганил ттул арсурваврал хьхьичI хъун, лавай увссара. Ттул махъ заннал каламну цал кьамул бувну, яла арсурваврахь кьамул бан бувссар. Нину хIурматрай, аькьлукарнах кунна, дуруглан диркIун ттух, арсругу ниттияргу хIурмат буллан бикIайссар. ИчIуваминнал хъун уллай ушиву хIисав хьуну, уссурссугу на лавай уллан бивкIуна. Яла хIурматрайн лавсунав щала жяматралгу. Жяматрал хъирив – илданулгу, – куссия тIар Шамиллул.
АвцIуну, авцIунугу ивкIун, оьрус паччахIнал куну бур:
– Щарссагуния щарсса духьунссия, амма инавагу ина къаивкIссания, вия Шамил щарссанил къаанссия, – куну.

ПаччахIнан зулму бан дакIнийн багьну

Шагь Аьппас цала улклуйх уккайсса ивкIун ур дарвишнал яннагу ларххун. Мукун най, шагьрулул ца зуманив ивсса чIумал, увххун, мякь хьуну, кьакьари кьавкьун бур. Ца хIаятравун увххун, гивусса ца чIава жагьилнахь куну бур:
– ХIачIансса щин дулакьай, мякьлил кьакьари кьавкьун урача.
– ЦIана, буттауссу, чансса ссавур дува! – куну, багъравун увххун ур. Дирттуну увкIун ур ца оьрчIал бакIуксса суну, заканттул хьхьирцIуну дур кIичIулувун. – Ма, буттауссу, хIачIи, – куну, буллуну бур кIичIу.
ХIарчIун, кьацIгу ливхьуну, ганал цахьва цала куну бур: «Ваппабай, хIачIиялул ххуйшиву! Алжаннул багъгунияча ва бухьунссар. Ва багъ паччахIнал бикIан лайкьсса багъ бур, – куну бур ганал. – Юх, на ва багъ зеххинна, ттуламунивух хIала бакьин».
– Хъунмасса барчаллагь, кьисмат гьарза баннав! – куну, лавгун ур шагь. Уклай шагьрулувухгу ивкIун, цаппара гьантри хьуну, ялагу кIайра къатрал дарвазалучIан мякьну ивну ур «дарвиш». Тава куццуй увххун, тавакъю бувну бур, мякьлин хIачIан щин дулара куну. Тава чIава жагьилнал, увххун багъравун, тукунна хъуннасса суну дирттуну увкIун, кIичIулувун хьхьицIлан ивкIун ур. Дахьасса ца кIунтI буккавай къабуккавай кIичIулувун багьну бур.
Лавгун багъравату, ялагу кIира цайми суну рирттуну увкIун, хьхьирцIуну дур. Цакьни ца сунурал бувцIусса кIичIу утти шамуннил гужрай бувцIуну бур.
– Ма, буттауссу, хIачIи, – куну, дуллуну дур.
– Вагь, цакьними ницIал кIунтI куннасса дуссияхха, вай цукунссарвав?
– ЦикIулли, буттауссу, паччахIнан ци зулму ликкан бан дакIнийн багьссарив, – куну бур чIава жагьилнал.
Цала бан дакIнийн багьну бивкIмургу хьхьичI бавцIуну, Аьппас пикрирдавун лавгун ур.
Хъиривмур кьини га жагьил усса хIаятравун увкIун ур чапар: «Вин пулансса кIанттай пулансса аьрщи пишкаш дурунни шагьнал, сунурдал багъ бугьаншиврул», – тIий.

Дус къалар.
ЧIяву бува дустал

Хъинну авадансса буттал цува ивкIлакIийни аманат бувну бур:
– На къуртал шавай ура, арс. ­Акъар тти вил чIарах ацIансса дунияллул чув. Ттул вийн аманатри: дус къалар, чIяву бува дустал. Агана вийнна кьини дуккарчан, пулансса шяраваллаву буссар ттул уссурвал кунмасса дустал, кIайнначIангу насу. КIайннал ина кьакъаитантIиссара.
ИвкIуну ур ппу. Арсгу айивхьуну ур буллай цанма дустал: оьвтIий гайннайн хъамалу, хIачIан буллай, канаки буллай. Авадансса, арцугу жипливу гьарзасса ганал лагма, нацIушиврийн зимизру кунма, чIявусса щурун бивкIун бур. Канай, хIачIлай, кайп-шайпру буллан бивкIун бур.
Ссувссуну бавчуну бур буттал ххазина, хIачIи-дукаврихун агьну, мая бухлавгун бур, маша бавцIуну бур. Дустал арх бувцун бур. Цала хIакь була тIисса зузала увкIсса чIумал, ца гьалмахчу цувалу ливчIун ур. Га ца учIайсса ивкIун ур махъ ппурттуву ганачIан.
Ца кьини хъювусса лахъурттуйгу щяивкIун, бан-битанмунил пикри буллан ивкIун ур цала дакъамунил, гьалмахтал арх буцаврил, маша бацIаврил хIакъираву. «Агь, циванъя ва аманат ттухь бан. Ва къабувну бивкIссания, вакссава мискин къахьунссиявхха», – тIий, къуману ивкIун ур. Му чIумал дакIнийн багьну бур буттал бувсса кIилчинмур аманат: «Ттул уссурвал кунмасса дустурачIан насу, кIайннал ина кьакъаитантIиссара».
Муна мурихха куну, лавгун ур чIаххувсса шяравусса буттал ца дусначIан. Бувсун бур кIанахь цала дард. Буттал дуснал увкуну бур:
– Вил буттал бакIрайн агьманаяту дус къаайссия. Вил буттал гьарца шяраву ца-ца къала буссия. Му къала дусъя. Къалалул душманная шяравалу ядайсса кунна, буттал дусталгу кьини дуркний чIарав бацIайсса бивкIссар. Ина дустурайхчIин аьйкьунна. Вил дустал лякьлул дустал бивкIун бур. Лякьлул дустал ччяни лагайссар. Мукунсса дустал бакъая вихь буттал бува увкусса, – куну, буттал дуснал ганан ацIва ашрапигу буллуну, увкуну бур:
– Ма вай ашрапиртту. На ттула думур вийх кIидачIлай ура. Зузу. Инава ликкурай авцIуну, микссава махъгу хьувкун, зана бити.
Ххари-ххарину ивзун авчукун ганахь ялагу буттал дуснал куну бур:
– Дус къалар. Гьарца шяраву ца-ца къала бува! – куну.

ЩяйтIаннун магьар бивхьусса хъус

Къабавай тамансса шинну хьуну махъ ца авадансса адаминал щарсса оьрчIан хьуну дур. Ганин дукан дакIнийн дагьну дур бакI-щикI. Хьхьурай макIра ккаклай, къазразан дурну:
– Ца щикI!
– Ца хъис вичIилиясса касак!
– ЩунщубатIраясса парча! – тIий, хьхьуниву вев тIий, кару тIитIлай, циятура ихтияр дакъасса къакрурду тIий, шания чантIа тIун диркIун дур.
– Цивхьур вин? Ци тIиссара? – куну, ласнал цIувххукун, ахирданийгу бувсун бур цинна бакI-щикI дакIнийн дагьну душиву.
– Агь, муниллив махъ! Вайксса ятту бунува! КIюрххил изайхту, бихханнахха!
КIюрххил хIайван биххан чIила ласласисса ка га дуния махъуннай хьуну дур. Цахьва цала куну бур: «Царай бакI-щикIирал цIаний щаллусса хIайван цанни биххан. ЦIана лавгун кьассаврая шанма шагьилун ларсун дулуннахха».
Кьассаврайн ивсса чIумал, гикку бавну бур Ккулув кIива шагьилун дусса дур тIий.
«Циванни шикку шанма шагьи бакI-щикIирах булун, ца ссятрай Ккулату ларсун учIан бюхълай бунува, ца шагьигу ттунма бикIувча», – куну, лавгун ур Ккулув. КIикку бавну бур Хъусрахь шагьилун дусса. «Агь, нания авлиясса акъара, шагьи буллуну ласун бюхълай бунува, цанни кIива булун!» – куну, авчуну ур Хъусрал чулухунай.
Най, най, манзил ххуллул бивтсса чIумал, чулухату аьтIисса, цIуру-кIуру тIисса, чIивисса оьрчIал кунмасса чIу бавну, урувгун ур: чIу бур тIар ца ццуццукъатIула, кIивугу уклай уккан къахъанай ца чIивисса оьрчI ливчIун.
– Вагь, ина микку циссара! – куну, ццуццува оьрчI уккан увну ур.
– На жиннал паччахIнал ца акъа-акъасса арсра. Ина на ххассал увунна. Ачу ттул буттачIан. Танал вин винна ччимур дулунтIиссар, ачу, – тIий, кьювчуну ур жиннал паччахIнал чIивисса арс.
БакI-щикIирах ялугьлагьисса цала щарссагу, цува нани кIанугу хъамавабивтун, га адамина щяйтIаннул оьрчIал хъирив хъиннува авадан хьун авчуну ур.
Ца манзил бивтсса чIумал, щяйтIаннул оьрчIал цIувххуну бур:
– Ина ттул буттахь ци чIа учинна? – куну:
– Яттил ттурзан чIа чинна.
– Циванни! Ина ятту бакъа урав? Вил ятту цимигу никирайн биянссаксса бурхха.
– ЧIярусса арцу чIа учинна.
– Ина арцугу дакъа акъара! Мигу чIярур.
– Туну, цири ттун аьркинсса?
– Ина ттул буттахь уча: «Ттула думур ттуйнна зана дува», куну.
Цува акъассаксса хIаллай цала ятту бавцурвав, хъус зерххурвав тIий, къума лавгун ур.
– Ина циван къума лаглай ура? Цан гьалак уклай ура? Вил хъус, ина авадан хъанан ивкIун мукьах, щяйтIаннун магьар бивхьунурхха дусса. Му вин цIана кIул хьурив? Ина вила хъуслил заллу инава акъарахха! Бивну бур жиннал паччахIнал чIалъаьрдавун. Цала оьрчI ххассал увну тIий паччахIнал магаричран винна ччимур ттуяту тIалав дува увкуну бур.
– Ласи ччиссаксса ятту!
– У-у, къачча.
– Ашрапиртту, муси!
– Къачча.
– Туну, ци дулуви? ЧIа уча. Ина ттул оьрчI ххассал увунни. Вия ххира дансса ттул цичIар дакъассар?
– Ина ттула хъуслил кIулли ттухьхьунна дула.
Хъинну къачча-къаччайна жиннал паччахIнал куну бур:
– Ци бави, дуллуссарча, насу.
Га ссят адаминал дакI гьарта дур­ккун дур. ДакIнийн багьну бур цала чIявусса ятту бушиву, буттукьа бувцIусса арцу-муси. Цукуннив ххаришиврул дакI дурцIуну дур. «Агь, ттул къатта ччукъаччивуй, цанникьай на, вайксса ттула яттугу бунува, бакI-щикI ласуншиврул Ккул-Хъусрахьхьух уккан!» – куну, зана хьуну ур цала яттичIан.
– Бихха яла хъинмур ку! – увкуну, биххан бувну, бакI-щикI, вихссака, дикIгу ларсун, шавай зана хьуну ур. Цила ласнан хьумур букъавчIлай цIитI диркIун дарцIусса щарсса хIисав хьуну, ласнал чайва тIар:
– Ттинин жула хъуслин щяйтIаннул магьар бивхьуну бивкIун бур. Утти жула думур жуйнна кIура дарссар. Дуки, щарссай, ишттахI бумур. Гьунтти цамургу бихханну! – куну.