Цал уттигу гава-ганийн кIура баллай

Лакрал интеллигенциялийнсса лаизаву хIисаврай

Ванияр 34 шинал хьхьичI нава редакторсса «Литературалул Дагъусттан» журналданий дуссия рирщуну жула хъунасса аьлимчу, энциклопедист Аьли Къаяевлул (Замир ­Аьлил) ирсиравасса лакрал тарих-таварихрайн дагьай­сса цаппара материаллу. Муниннан ми печатьрай дурккун диркIсса ххайгу акъара. Ми, аьжам­рая ттимур лакку хатIлийнгу дурцуну, редакциялийн ларсун увкIуна Замир Аьлил арс Аьвдулмажид, аьпа баннав цал. Му дахьасса дайдихьунуя хьу­сса. Муния махъ мува журналданий, мура кьяйдалий хIадур дурну, дуркссия дунияллийн Аьли Къаяевлул архивравасса цаннияр ца ххазинасса, лакрал тарихрал ханхъусну хъанахъисса цаймигу материаллу.
Ми журналданий (1988 ш. №1) цалчин ришлашисса чIумал, миннухун на чивчуссия хъун бакъасса хьхьичI-махъгу, миву кIицIгу бувссия жула тарихийсса гьайкаллу (ттинин яхьуну лирчIмирагу) жунна ххассал дуллан аьркинни тIисса пикри.

Замир Аьлин танива бувчIуну бивкIун бур жула тарих чIяру-чIярусса затирттацIа хьуну личIан най бушиву, буру­ччин аьркинсса цимивагу ххазина къабурувччунува личIан най бушиву. ХIакьину жувура чIявуссаннавусса дард танавун та чIумалла дагьну диркIун дур. ЧIалай бивкIун бур бухлаган най бушиву бухзаманнул зияратру, мизитру, пуч хьуну гьан най душиву хIатталлу. ЧIалай бивкIун бур бигьанма бивзун гьан най бушиву зунттал агьлу зунттава, цала аьвзалзаманная шиннайсса минардая, миннущал кIучI хьун най душиву эяллалу, чартталу цимирагу ххуйшиву.

Аьлимчу цащава шайсса хIарачат буллай ивкIун ур бю­хъайссаксса чIярусса тарихрал чичрурду жунна кьаритан. Аьли Къаяевлул ирсиравасса вай чичрурдугу цал уттигу аьлтту дуллай, умудрай буру, вайннухсса жулла къулагъас ца мискьалданул духьурчагу ххишала хьунхьуви тIий. Ва ххуллух ришлай буру «ХIатталлу» тIимур макьала.
Шиккува ххи бан ччай бур, ттула пикрилий, хъинну хъуннасса агьамшивугу, чарабакъашивугу, дусса ца укунсса затгу, маслихIатрал ххуллийсса.
Замир Аьлил кIицI лаглагисса хIатталлал кьюкьлува ляличIинура хьхьичI ххуттайн ласун багьлагьиссану дур шанна хIатталу: Симирдарал хIатталу, Аьрккул ахънил хIатталу ва ЧIилайннал хIатталу. Вайннуватугу лапра хъуннасса къулагъа­срайн ласун багьлагьимурну хъанахъиссар Симирдарал хIатталу. Ванил тарихийсса агьамшивугу чIири-кьирисса дакъассар. Ва хIатталу лякъаврил хIучча сававну 1951-кусса шинал тIайла бацIан бан бювхъуссар муниннин бавккусса ххуллийх най бивкIсса Дагъусттаннал тарих. ТIайла бацIангу бувссар му тарих та чIумал Ленинградрая Дагъусттаннайн увкIун ивкIсса хъунасса аьлимчу-этнограф, тарихрал элмурдал доктор, профессор Леонид Лавровлул. Ххишала щак къаличIансса куццуй элмийсса хъиривлаяврийну тасттикь хьуссар Дагъусттаннай чIярусса векирдал лахъишиврий ца яла, кьуват ххимурну, махъ нанимурну дикIсса, тIайланма учин, Дагъусттаннал заллуну диркIсса, щамхалтурал паччахIлугърал столица – хъуншагьру Гъази-Гъумучи бивкIшиву.
Ссаву ци бивкIссарив бувчIин буллай, ихтилат лахъи къабулланшиврул, буцинну Л. И. Лавровлул «Эпиграфические памятники Северного Кавказа» тIисса луттиравасса анжагъ ца парча.

«Уттинин тарихчитурал дянив хIасул хьуну дир­кIун дур, ваца щамхалтал ги­ччава найбунувасса къумукьнал династияр бивкIсса, мунил резиденциягу ччясса заманнаяту шинмайва Таркилийри бивкIсса тIисса хIисав-ккал. Му бакI дяйкьусса пикри ашкарагу хьунни ХVI-ХVII-ми ттуршукурдай ялапар хъанай бивкIсса щамхалтурал агьлу-авладрал хIатталу жун 1951 шинал лакрал шяраву Гъази-Гъумук ляркъуну мукьах.

ХьхьичI-зуманивсса жула баян бавурттаву жу чигу-чивчуну буссия: «Гъумук ляркъусса, хIатталлил тасттикь буллай бур, ХVII-мур ттуршукулийн бияннинсса щамхалтурал дязаннуну, Тарки бакъача, Гъази-Гъумучи бивкIшиву. Ттинин Дагъусттаннал тарихраву бувчIин къахъанахъисса кунма чIалай бивкIмунива бувчIин бюхълай бур хъинну чIявусса затру. Шиккува аьлттугу хъанай бур 1396 шинал Тимурдуйн къарщину увккун ивкIсса щамхалнайн парснал бакIчичрурдаву, таркиял ягу къумукьнал къакуну, лакрал (Гъази-Гъумучиял) циван куну бивкIссаривгу; мукунма бувчIлай бур ХV-мур ттуршукулий, къайтагъуллал инсантураща, щамхалнаятугу нигьа къабувсун, сайки Таркиял зума-къирагърацIухсса ххуллул­сса цукун хъямала бан бюхълай бивкIссаривгу; бувчIлай бур мукунма, Дагъусттаннал архитектуралул ца яла хьхьичIарами гьайкаллугу (ХIII-мур ттуршукулийва кIулсса къалагу, хъинну ччя­сса заманалул кIива аьнтIикIасса мизитгу), Таркилий якъархьуну, Гъази-Гъумук циван яхьуну диркIссаривгу; бувчIлай бур мукунма ччясса заманнайва чIяву-чIявусса ва личIи-личIисса сянатирттал инсантал къатри дувулт (заргалтал, машачитал, диндалул къуллугъчитал ва м.ц.), ТаркиячIан кIункIу къахъанай, Гъази-Гъумукун циван кIункIу тIий бивкIссаривгу; ахиргу бувчIлай бур мува кьяйдалий щамхалтурал чIявуну сакин буллай бивкIсса давлардал объектну ТаркиячIату архсса, Гъази-Гъумукун гьансса Гуржи циван хъанай бивкIссаривгу».
Щамхалтурал хIатталу Гъумук лякъаву чIявуми вих хьун къабюхълахъисса дия, хIатта мунилшиврий Гъумукун командировкалий тIайла увккун ия Элмулул академиялул Дагъусттан филиалдания аьраблахьхьу М. С. Саэдов, жу бувсса докладравусса фактирдал хъирив лаяншиврул, ми мяйжансса бурив, бакъарив ххал бигьиншиврул.
Жу аьлтту дурсса ва рирщусса Щамхалтурал хIатталлил хIакъиравусса чичрурдал хъиривра дуккан дурна дунияллийн мира чичрурду М. С. Саэдовлулгу. Мунал жул цIа кIицI дурну дакъахьурчагу, амма мунал бавтIсса ва баян бувсса фактирдал цал ялагу мяйжан бувна жу жула докладраву кумургу, муниннин хьхьичI-зуманив басмалий жу бивщуну бивкIмургу».

ХIасил, хъунмасса талихI­райн бувну хIакьину­нийн яхьуну лирчIсса Гъази-Гъумуксса Симирдарал хIатталу дуруччин жува циняв буржлув­ссару. КIа хъанахъиссар Дагъус­ттан Республикалул лагрулийсса памятникну. Цалчинма-цалчин кIанил лагмара дуван аьркинни цIакьсса ва исвагьисса чапар. КIилчин, лайкьсса даражалийн дуцин багьлай бухьунссар цурда хIатталугу, хIатталлийсса гьаврдугу, щамхалтурал лишанну дусса кIалабарзругу. Ахиргу, жунма аьркинни лякъин чаран кIа кIантту ссавнилу­сса тIивтIу музейрал статусрайн буцин, ласун сияхIрайн туризмалул объект хIисаврайгу. ­Аьщуйн щусса маслихIатру ттуща бан къахьунссар, на му чул куртIну кIулсса пишакар акъара. Амма чан бакъархха жула дянив специалистътал, мукунсса иширттал дизайнертал. Так щак бакъа чIалачIисса зат бур ца – кIа тарихийсса хIатталу хIакьину цурда дусса куццуй ритан къабучIишиву, кIа «зузи» дан аьркинну бушиву.
Мукунна цан лархьхьусса аякьалий ва кьиматрай ритан багьлагьиссар кIайми кIирагу хIатталугу.

ЛяличIисса цичIав ля­хъан къабарчагу, кIа Аьрккул ахъ тIимур хIатталлил цания ца мурцIний, ягу буххайсса кIанттай дацIан дан аьркинни мемориал зумунусса зат. Ттинин къакIулну бивкIминнангу кIулну бикIаншиврул цал уттигу баян буллай буру: Гъази-Гъумучиял Ханнал-Мизитрал чIяравсса Аьр­ккул ахъ куну учайсса бивкIсса хIатталлий бувччуну бушиву цал цIарду бусалардайн кIура дарсса кIия чув – Чулахъ-Сурхай-хан ва ванал арс Хан-Муртязали. Ванияр хъунмассагурив яла хавар бикIайсса?
Жура шамилчинсса ххуттай кIицI дурсса ЧIилайннал хIатталлий тIурча, увччуну усса ур вава Цалчинма Сурхай-ханнал хъунама арс, буттаяр махъ диялсса шиннардий Лакрал ханлугърай каялувшиву дурсса МахIаммад-хан. Мукунна, Замир Аьлил тIимунийн бувну, кIиккура дусса дур МахIаммад-ханнал арс Шагьимарданнул гьавгу, ваналгу арс Аслан-ханнал гьавгу, ваналгу кIиягу арснал Нуцал-ханнал ва МахIаммад-Мирза-ханнал гьаврдугу, лакрал махъа-махъсса хан Агълар-ханнал гьавгу. Мунийн бувну ЧIилайннал хIатталлицIгу бучIину бухьунссар дацIан дан вайннал цIарду чирчусса циниягу ца ула.

Ва базилухссагу ттула ихтилат къуртал буллай, чIарчIав дан ччай ура ца цамур иширайгу. Вай жура кIицI дуллалисса ххазиналул ххуллийсса гьайкаллу Лакрал райондалул территориялий дурчала куну, кIайннулсса баврил, кIай дуруччаврил ва кIайннул ялув харж буккан баврил къайгъурду так ца кIа райондалийн къабагьлагьиссар. КIайннул ялув дакI-ттиликI цIий дикIан аьркинссар Ккуллай райондалулгу, ЦIуссалакрал райондалулгу, гьарцагу шяраваллил жяматралгу, шагьрурдайсса лакралгу, цува лаккучура тIисса цума-цанналгу.
ХIакьинусса Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадов­лул цува кIикку каялувшиву дуллалиссаксса хIаллай бартдиргьунна цаннияр ца бусравсса, тарихраву кьадрулий личIансса давуртту, диялну ххуй-хъин хьун дурунни лакрал хъуншагьрулул Гъази-Гъумучиял чIалачIин. Жува кIанацIун бювхъуссаксса кабакьлай бикIан аьркинссару.
Цал уттигу сукку бувсса, жула миллатрал тарихрайн багьайсса, вай масъаларттал хIакъираву бусира зугу зула-зулами пикрирду. КьабивкIун мабикIару!

Руслан Башаев
Аьли Къаяев (Замир Аьли)

ХIатталлу

Кьибадиял хьхьичIсса хъунмур кIантту, яни Кьадинал мизитраяту, ЦIувадиял мизитраяту байбивхьуну, къурув бияннинсса кIантту, щалла хIатталу диркIун дур.
Щархъал бивкIурду буччин ласайсса заманнай Кьибадиял щархъал, мащал ливтIуми му хIатталлий буччайсса бивкIун бур. Мунихлуну му хIатталу хъинну хъун хъанай дарчуну дур. Ца чулухату хIатталлил ялун аьрщи дукIлай, хIатталу дахьлаган дуллай, ялтту аьрщарал къат даркьуну, му къатлийгу гьаврду дуклан бивкIун бур. ЛивтIуми бучлай, духсса хIатталлил ялув цIусса хъанай, кувнил ялув кув хIатталлал къатру хьуну дур.
Гъумук исполкомрал къатрал гьанурду буклакийни, кувннил ялув кув мукьра къат гьаттардил ляркъуна. Шагьрулул хьхьичI кунна, шагьрулул махъгу хъуннасса хIатталу диркIун дур. ЦIанакулсса ЧIилайннал хIатталугу му хIатталлил ца зума диркIун дур.
Махъ заманнай Гъумук арулвагу жяматрал арулла хIатталу дуссия. Ми дакъассагу, Гъумук шанна хIатталу ханнахъалгу дикIайва: ца Симирдарал хIатталу куну учайсса, къурнил ухнилусса хIатталу, ца Гъунналаллал мизитрал хьхьичIсса Аьрккул ахъ учайсса кIанайсса хIатталу, цагу КIуруннал лувсса ЧIилайннал хIатталу. Ми дакъа­ссагу кIира хIатталу кьадина­хъалгу дикIайва: ца цIанакулсса базаллуву ахъулсса даххай кIанай, цагу цIанакулсса исполкомрал къатрал хьхьичI.

Симирдарал хIатталу

Симирдарал хIатталлий 974 шинал ивкIусса Багъдай-щамхаллул гьав… 979 шинал ивкIусса мунал арснал Сурхай-щамхаллул гьав… 1045 шинал ивкIусса муналгу арснал Илдар шамхаллул гьав ва мува заманнул щамхалтурал тамансса гьаврду. Миннал цIаний бацIан був­сса кIалабарзугу махъ заманнайгу бусса куццуй сагъну бия. Сурхай-щамхаллул кIалазуруй аьраб мазрайсса, парс мазрайсса чичрурду дия. Шагь-Аьппаслуяту ссайгъатру, бахшишру ласлай ивкIшивугу чивчуну бия. Илдар щамхаллул арс Сурхай-щамхал, яни махъ заманнайсса Тарковскихъал ппу, Лаккуяту арив ивзун. 1049 шинал Буйнахълив ивкIуну, мунал гьав гикку хьуну дур. Муния махъ мукунма арив бивзун бивкIсса щамхалтурал гьаврдугу гилува, яни Буйнахълив, Таргъилив – кIани-кIанттай хьуну дур.

Аьрккул ахънил хIатталу

Аьрккул ахъ тIимур хIатталу Симирдарал хIатталу къуртал хьуну махъ хьусса хIатталу диркIун дур. Му хIатталлийгу дикIайва 1160 шинал ивкIусса Чулахъ Сурхай-ханнал гьавгу. ТтурчIайнна зунттуй Надир-шагьнал аьрал лиян бувсса ванала арснал Муртазялил гьавгу. Муртазялил кIалабарз махъ заманнайгу сагъну бия . Му хIатталлил чIаравсса Гъунналаллал мизитрал михIрабрал кIирагу чулух бикIайва хъинну ххуйсса хатIлий чивчусса кIива лухIисса чару, яни ца 976 кусса шинал Чаргаснаву гъазаватрай ивкIусса Бугъдай-щамхаллул цIаний бацIан був­сса, цагу Бану Хусрав тIисса мунал ссил цIаний бацIан бувсса. Ми кIивагу мичча бувккун, ца Аьрккул ахънил чIирай бивхьуну бия, цагу чун бувтссарив, чув бивхьуссарив кIул бан къабювхъуна.

ЧIилайннал хIатталу

КIуруннал лувсса ханнахъал хIатталугу хьхьичIарасса ца духсса цамур хIатталлил ялув дурсса хIатталу дия. Му хIатталивгу хьхьичIа-хьхьичI Чулахъ Сурхайл арс МахIаммад-хан увччуну ивкIун ур. Мунал гьаттал чIаравгу дикIайва щалагу Дагъусттаннай машгьурсса, Хъун ХIажли куну учайсса, ца хъунасса аьлимчунал гьав. Халкьуннал бусалардах вичIи диширча, МахIаммад-ханнан ца хьхьуну Хъун ХIажали макIра ккавккун, Хъун ХIажалил мунахь пулансса хьхьуну ина ттучIан хъамалу учIантIиссара куну бивкIссар тIар. ЧIал къавхьуну МахIаммад-хангу ивкIуссар тIар, ивчIайнигу, му Хъун ХIажалил гьаттачIа уччара куну, аманат бувссар тIар. Мунияр махъ, тамансса кIану вив лавсун, лагма чIирагу бувну, ханнахъал микку цIусса хIатталу дурну дур. Му хIатталлил ца зуманив, ханнахъаяту кьуран буклансса адамина щяикIан тIий, цIувцIу чарил ца чIивисса къаттагу, ларзугу дурну дия. Му къаттагу, ларзугу цIанакулгу сагъну дур, амма хIатталумур тIурча, зия дуруну, муния колхозрал гъаттара бакьайсса ппал бувну бур. Хъун ХIажалил гьаттайсса чаругу, гъавгъун парчари бувну, му ппалнил лагма цIуну бувсса чIирай бивхьуну бия.

Му хIатталлий дуссия Ма­хIаммад-ханнал гьав, мунал арснал Шагьимарданнул гьав, муналгу арснал Аслан-ханнал гьав, муналгу кIиягу арснал Нуцал-ханнал ва МахIаммад-Мирза-ханнал гьав. Мукунна дуссия Лакрал махъа-махъсса ханнал Агълардул гьавгу, мунал буттал гьавгу.