Баратхъал Аьбдул-Карин-хIажи

Къапкъазнаву машгьурсса
Гъази-Гъумук шагьрулийн
Ссавнил паранну дагьну,
лухччинувун бювкьунни,
ТалихI буми ливтIунни,
арши бума аьс бунни,
Махъмигу ссивир бувну,
алттакъалан ливчIунни…

Вай аькьилсса ххару Баратхъал Аьвдул-Кариннул «Бунтираха» тIисса назмулувасса ххарур.
ХIакьинусса кьинигу лакрал хъуни инсантурал бусраврай кIицI дай Гъумучатусса бусурман диндалул аьлимчу ва шаэр Баратхъал Аьвдул-Карин-хIажинал цIа. Ванал харж бивхьуну бувсса зилур тIий бикIай Гъумуксса «Ханнал-Зилу».

Увну ур Аьвдул-Карин 1852-ку шинал Гъумук Баратхъал Юсуплул кулпатраву. Юсупгу, ганал чIивима уссу ХIумзатгу та чIумал ялапар хъанай бивкIун бур ниттичIа цачIу ца кулпатну, гайннал кIинналагу хъамигу, оьрчIругу бивкIун бур. Юсуп ва ХIамзат хъу-лухччинуха зузисса, чан-кьансса заргалшивугу дуллалисса арамтал бивкIун бур, амма гайннал нину диндалухун дагьсса, аьрабрай луттирду буккайсса щарсса диркIун дур, цила хъуна-хъунама арснал арс Аьвдул-Карингу ганил чIивину унува диндалухух машхул хьун увну ур. Аьвдул-Кариннул ивкIун ур цаяра кIира шинал чIивисса ХIажи тIисса уссу­гу, ганаяр чIивисса ссугу, амма гай цаягу ва кунма диндалухух машхул хьусса къабивкIун бур. ОьрчIру ччаннай бацIаннин, гай лащу-щаллу баннин къаливчIун, Юсуп ивкIуну ур. Га ивкIуну мукьах буттал ниттин, цурда дунияллий дунура Аьвдул-Карин щаллу ан ччан бивкIун бур. Аьвдул-Кариннун цанма ччан хьуну бивкIун бур бутта­уссил душ Баху, буттал нинугу му иширай хъинну рязину диркIун дур.

Аьвдул-Карин ивкIун ур чурххал бюхттулсса, кьуват бусса, ялун ккаккан гьайбат дусса, хъинну цала цува увгьусса, мяърипатрал кIусса жагьил, аьрабрай элму дуркку­ссагу ивкIун ур. Лакку мазрай бакъассагу, ­аьраб мазрай, турк мазрай буккин-чичин кIулну бивкIун бур. Ми мазурдийсса элмулул луттирдугу буккайсса бивкIун бур. Нажагъ щичIачIав цала къабувккусса лу ххал хьурча, чара бакъа га лу буккайсса бивкIун бур.
Мадарасса душру бивкIун бур Гъумук Аьвдул-Кариннуй тамахIсса. Гъумучиял душваврал Аьвдул-Кариннуха бувсса шаммарду дакIний бия цила ни­ттин тIий, буслай бия Чаргихъал Мисиду. Нюжмар кьини Аьвдул-Карин Хъун-Мизитравун нанийни, душру кьюлтIну ч1авахьул­ттавух ганал хъирив буруглай бикIайсса бивкIун бур. Яла лагайсса бивкIун бур мизитравун, хутIма буллалийни, Аьвдул-Кариннул такьвалух вичIи дишин.
1877-ку шинал Лаккуй бунт шаврил ва чIявусса ххалли-ххаллилсса инсантал оьруснал паччахIнал бири-бат баврил хъунмасса асар биян бувну бур Аьвдул-Кариннул дакIнийн ва ванал оьрмулул кьадарданийн. Му иш хьуну мукьах, Аьвдул-Карин ивкIун ур хъинну гъавгъун, гьарзатравату дакI дур­ккун. Мукун ивкIшивугу чIалай бур жунма ганал чивчусса «Бунтираха» тIисса назмулува. Пир-Сулайманхъал ХIасаннух вичIи диширча, га бунт хьуну махъ Аьвдул-Кариннун пикри хьуну бур Макка-Мадиналив гьижра бан. Му чIумал га ивкIун ур «Циркул-аьйн» тIисса аьраб­райсса лу ккалай. Га лу бувккуну къуртал байхту: «Утти ттун дуниял аьркин дакъар», – куну авчуссар тIар Аьвдул-Карин Аьра­бусттаннайн.
Амма цайми Гъумучиял хъуни инсантурал буслай бур цамур куццуй. Аьвдул-Кариннул буттал ниттил, цурда дунияллий сагъну дунура, га щаллу ан ччай, Бахухьхьун дуллуну дур ганан ккуртту-чухъа дуруххансса ссакьаллат, буцай душ хIисаврай. Та чIумал Гъумук душваврахьхьун цала буцай оьрчIан ккуртту-чухъа дуруххан дулайсса аьдат диркIун дур. Дурухлайгу барзру шайсса бивкIун бур, цанчирча та чIумал дуру­ххай машинар­тту къабивкIун бур, янна дуру­ххайсса диркIун дур карунних. Му ппурттуву Аьвдул-Кариннул буттал нину диркIуну дур. Бу­ттауссу иялну чIурукьсса, аьщу-дазуй ацIлацIисса адамина уну, Аьвдул-Кариннун цанма кулпат баннин ганаяту бакI икIансса пикри бивкIун бур. Гай бакI бикIлакIисса чIумал, бутIа-бачIу бан бувкIун бур Гъумучиял юзбаши хIаласса хъуни арамтал. БутIа-бачIу буллалийни, ХIамзат къяр-къюр буллан ивкIун ур, ай, цал кулпат хъунмасса бур, цан хъунмур бутIа багьайссар тIийча, дянивчутурал бювкьу-аьй дурну дур. Вай ялув ппу акъа­сса вил уссил оьрчIру ба­къарив, инавагума вайннан кумаг бан кIанттай, вайннан дагьаймунил хьхьичIун циван агьлай ура куну. ХIамзатлулгу, лавгун, цалла душнил Аьвдул-Кариннун дурухлахисса ккуртту-чухъа ларсун увкIун, гайннал хьхьичIух рирщуну дур: «Мара, туну, вагу рутияра мунал бутIувун!» – куну.
Му ишираву хъинну дакI гъаргъсса Аьвдул-Карин лавгун ур цала муаьллимначIан ва дусначIан Гьухъаллал ХIажи-АхIмад-хIажиначIан, къумашиву кIидачIин, маслихIат кка­ккан. Му чIумал ХIажи-АхIмад-хIажи шамилчин хIажлив ачин хIадур хъанай ивкIун ур. Аьвдул-Кариннул бувсун бур цувагу ганащал хIажлив ачин ччисса пик­ри, амма ХIажи-АхIмад ивкIун ур маз-кьаз бихьлай, га бакIрай ацIан уллай, гьарзад цила-цила кIанттайн багьантIиссар, зулгу дянив нахIушиву хьунтIиссар, яла, кулпат-загу бувну, къатлул хьуну махъ гьанссара вила диндалул бурж бартбигьин тIий. Мува пикрилущал, мува ихтилатращал Аьвдул-Карин кIилчингу увкIукун цачIана, ХIажи-АхIмадлул пикри бувну бур, гагу увцуну, ца бувчIайсса, инсанначIан гьан, Аьвдул-Кариннул кьисмат-кьадар цукунсса бурив ххал бан.
Гава чIумал Гьухъалив, бив­кIун бур Написат тIисса аьраб­рай элму дурккусса, зат загьир шайсса, щар къавхьу­сса, оьрмулулгу кьунияхъай­сса шинну хьусса душ. ХIажи-АхIмадлул увцуну ур Аьвдул-Карин НаписатлучIан. Луттиравунгу бурувгун, ганил увкуну бур Аьвдул-Кариннухь: «Вин чIал къавхьуну лахъисса ххуллу буклай бур, тIайлабацIу бу­сса ххуллу бур, лахъшиврийнгу лахъанссара, халкьуннан бусравнугу икIанссара, хъинну ттуршамагу хьунссара, амма махъунай зана къаикIанссара, оьрмугу вил кутIасса бакъар, лахъи­сса бур, авладгу къабикIанссар», – куну.
Яла ХIажи-АхIмад-хIа­жи­нахь­гу увкуну бур Написатлул: «Вингу ххуллу багьлай бур, амма вил ххуллул мурад щаллу къахьунссар, ца оьзрулий зана икIан багьанссар. Тава-тагу Аллагьу тааьланал нагу вин маслихIат буллай бура», – куну, хъянгу бивкIун, лавкьуну бур цила канихьсса лу.
Душнил хъярч бунни тIий, пиш-пишгу тIий, бакIру кIутIу дуллай, зана хьуну бур Аьвдул-Карингу, ХIажи-АхIмад-хIажигу НаписатлучIату.
Бувсун бур Аьвдул-Кариннул цала ниттихьгу цува хIажлив нанисса, нюжмаркьини дяъват бича куну бур. Амма нину кIийн-гилун ххяхлан диркIун дур. Арс бакIрай ацIан ан, ганал ялун акъавкьусса инсан къаивтун ур, амма цичIав чаран къавхьуну бур. Бивчуну дяъватгу, арс ххуллийнай хIадур уван багьну бур.
ХIасил, бурттий-бахьтта най, лахъисса ххуллул циняр захIматшивурттугу риртун, ивну ур нанинийн Аьвдул-Карин. Маккаливми цинярда хIажлул рукнардугу щаллу дурну, КяъвалуцIун бавхIусса буцири мурадругу бартбивгьуну махъ лавгун ур яла Мадиналийн.
ДачIи кьинилул ххуллугу бивтун, хIажтурал варанттай бивну бур Мадиналийн, Идавсил гьаттачIан. Аьвдул-Кариннул вяъза-хаваргу бувккуну, идавсил гьав дусса зияратрачIан гъан хьувкун, тикку бавцIусса къаралчитурал ванал хьхьичI нанисса арамтал бацIан бувну, Аьвдул-Карин хьхьичI итаавкьуну ур, ванан личIисса хIурмат бувну бур. Хъассихъал Жигьаннул бусласимунийн бувну, та чIумал Идавсил гьаттаха къуллугъ буллалисса адамина ивкIуну, ганан кIанай цама итан аьркинну бивкIун бур. Та къуллугърайн ччиссагу чансса бакъахьун­ссия. Амма тиккусса ца хъуна­сса щайхнал увкуну бивкIссар тIар: «Ссавур дувара, ттун макI ккарккунни: шиккун учIан най ур Дагъусттанная АллагьначIа хъинну марцIсса, сахIибулхайр дусса бусурман диндалул аьлим­чу», – куну. Аьвдул-Карин-хIажи идавсил зияратравату увккун нанийни, ганайн оьвкуну бур та щайхначIан, таналгу цIувххуну бур ванахь:
– Аллагьу тааьланал ина мусаллатI уллай урахха ва жула Идавсил гьаттаха къуллугъ бан, вил ци пикри бур? – куну.
– На Аллагьу тааьланал лагъра, КIанал тIинийх наниссара, – куну бур Аьвдул-Кариннулгу.
Жула хIажитал тиха шаппай бавчукун, Аьвдул-Карин-хIажинал бувсун бур гайннахь цува тийхва ацIлацIишиву.
Гания мукьах Аьвдул-Карин-хIажи та Идавсил гьаттачIату чунчIав къалавгун ур. Идавсил гьаттал чIарав бивкIун бур Аьвдул-Карин-хIажинал къа­ттагу. Гьарца шинах Дагъус­ттанная букIлакIисса хIажиталгу таначIан буххайсса бивкIун бур. Тикку Аьвдул-Карин-хIажинал хъамаллурал къаттагу бивкIун бур, Дагъусттанная бувкIсса хIажитал ликкаван бувсса.
Махъ шиннардий, Аьвдул-Карин-хIажи махъунай къа­учIайхьукун, Гъумучиял хъаннин пикри хьуну бур танан ци-бунугу ца ссайгъат гьан бан, цала буттал аьрщи дакIнийн рутан. Ца-цаннил ца-ца ххалаххи букIлай тIиссакссагу, къатри-къатравух нани бувну, бурувххуну бур Аьвдул-Карин-хIажинан ца хъинну исвагьисса лакку рахIу. ТIайла бувккун бур таначIан Каламадинхъан Юнуслущал.
Аьвдул-Карин-хIажи хъинну ххари хьуну ур цала буттал аьрщарая бувкIсса ссайгъатрая, бусрав хьуну дур Гъумучиял хъаннил дурсса ххаллилсса бахшиш, гайннал цала чулухунмайсса къайгъугу, личIлулшивугу.