Дагъусттаннал вайварттаву

«В дебрях Дагестана» тIисса луттиравасса парча*

Каспий хьхьирил зумардал ва Дагъусттаннал лахънийсса округирттал (Гъуниннал ва Яруссаннал) дянив­сса хъунмур ххуллий Гъумучиял округ рахIатну душиврийну, гьан-бучIансса сант дюхъаврийну, ахиргу, округрайсса тIабиаьтрал шартIру къулайшиврийну ччинияцIара диркIун дур агьали ццунну ялапар хъанан­сса, ризкьи ябаврийну (Дултти-Дагърал алпайннал аралуву) ва хъу дугьаврийну цала буллугъсса маэшатрал гьану бизансса каши. Заманалул лахъишиврий шикку салкьи хьуну бур, гьан-бучIан жапасса Гъуниннал, Яруссаннал, Аьндиннал тIабиаьтраха къалавхьхьусса, ляличIисса хасият дусса зунттал агьлу. Аьра­личунияр хьхьичI машачи ур гъумучирину.
Самурдал округрайсса вахшийсса зунтталчу ур ттуршукурдал манзилданий цала шяраву щяивкIун, ттуршрахъул вирсирдал манзилданий цала округрал начанникIнал къалалучIан дияннинсса дакъа дуниялгу къакIулли, оьрмулухун ятту ябуллай, авадангу хьуну, га аваданшиврийну чIюлу буллай ур цала къатта-къуш ва тавханагу. Цамур личIисса мюхтажшин ганал дакъар.

Гъумучиричурив – му ур тавлувтурал дянивсса европеец, ванал тIалавшиннардугу вайварттаву вахIшину ливчIсса зунтталчуналминнуяр чIярур. ЧIярусса арцу ляхълай унугу, ялунай аваданну чIалай акъар. Петровскалийн, Бакуйн, Къапкъазуллахун муххал ххуллу бивхьуну махъ хъиннува гьарза хьуну бур вайннал кIинттухунмайсса аьрххи-ххуллурду. Так Тамбоврайн, Саратоврайн ва Къазаннайн бивну личIлай бакъар. Цивилизациялул баххана бувсса билаятру ккаккан мякьну, вайннал чIявуми биллай бур Парижлив, шиннардий оьрмугу бутлай бур тикку, ссапар бахIлай бур Алжирнавун ва ХIабашнавун. Тикку, гъурбатрай, гьам маша-ххашалухун багьлай бур, гьам личIи-личIисса къуллугъирттай бацIлай бур. Буслай бия ца гъумучиричу ХIабашинаву (Эфиопиянаву) банкрал директорну, аьралуннал бакIчину ивкIшиву. Му гъумучиричу цала ватандалийн увкIун ур хIабашнан хасъсса лаххиялуву, му лайкь хьуну ивкIун ур та паччахIлугърал хасъсса наградарттангу. Бажаранчисса цама гъумучиричу цIанагу усса ур Алжирнаву, цирив ца хъунмасса даражалул къуллугъчи хьуну. Кулпатирттащал архIал цаппара шиннардий Парижлив ялапар хъанай бивкIссагума бур, паланг зумуну оьрчIру тарбия бувсса. Аьра­сатнавун ссапар бахIлахIисса, бажаранчисса гъумучи хъинну чIявусса бур. Ва цIанасса чIумал 500 ягу 1000 къуруш дакъарча шинал мутталий Гъумучиял пучханалийхчIин дукIлай, щаллу-ккурккисса ацIазардарду, ттуршазардарду дур шинал бакIрах ва идаралийхчIин дукIлай. Гужну ппив хьуну бур оьрус мазгу Гъумучиял округрайх. Агар вайварттавусса шяраваллаву цаппара бакъа ба­къахьурча ххуйну оьрус мазрай гъалгъа тIисса хьунабакьлай, мигу жагьилминнал дянив, цуппа Гъумукун гъан хъана­хъиссакссарив, оьрус мазрайсса гъалгъа ичIаллил хьусса кунма бур. Гъумук, жагьилсса инсантал бакъа­ссагу, хъала бивщуми ва чIявуми къужригу гъалгъа тIий бур ­оьрус мазрай, хIатта, бугьарами хIалану, цаппара хъаннингума ххуйну кIулли жула маз. Бурттий Гъумукух нанийкун, оьрчIрува бия жухь оьрус зумуну яхшихаш буллай: «Здравствуйте, дяденька, здраствуйте, барин!», тIий.
Шикку гъирарай дуклай бур оьрчIру оьрус школалий, вайннан чIявуминнангу ххуйну кIулну бур оьрус мазрай буккин ва чичин. Оьрус мазращал архIал гъумучиричунан хIан хIачIангу лархьхьуну дур. Гъумучиял округрая кIинттул чIявуми чиваркI хIалтIилий Аьрасатнавун, хIатта дазул кьатIувгума лагайсса буну тIий, къатлуву бунияласса заллуну хъамитайпа бур. Шикку хъамитайпагу, МахIаммад-Идавсил дин дунугу, Аллагьнал биялалий ялапар хъанахъисса чIявусса цайми билаятирттайнияр тархъанну бур. Цайми зунттал шяраваллаву хъамитайпалул, ичIувасса куклумур ва кIумур кушугу, хIатта хIаллил давугу, ганил бурхIайри дусса, хъамаллурал, ящунгу къабацIайва. Микку чун гьарчагу, жун хъами ххал къашайва. ХъамаллурачIан гай къабуккайва, ахттайнссаннух хъамаллураха къуллугъ буллалимагу цува дахьчу ия, цала жагьилсса гъанчунащал, арсваращал.

Гъумучиял округрайрив му дакъая жун ххал хъана­хъисса тагьар. Июньдалул 29-нний ахттакьу-маркIачIан Хъусра­хьхьун бувкIсса жу хьунабавкьунав, бучIантIишиву Гъумучату баян бувну, цала къатлуя арх акъа ялугьлай ивкIсса юзбашинал – ХIажи-АхIмад огъли ПянтIуровлул. Жугу шадну хьунабавкьуну, ганал ттул чал хьхьури дургьуна, цала къатлувун хъирив лавхIуна. Гикку дучраятугу ливккун, къатлул цIивхчIи хьуну, бувхру цIияллияр лахъну бувсса тавханттувун. Тавханттувунсса ххуллу бия щала кулпатрансса жанахIравух, бухкIуллухгу тяхъасса яхшихашращал хьхьичIун дурккуна юзбашинал щарсса. Гиккува, ккучун дурну, бавцIуну бия цаймигу цаппара жагьилсса хъами ва арамтал. Жун личIи бувсса тавхана мадара гьартасса бунугу, личIину марцIсса бакъая. Къатлул дахьчу, аякьалий жул лагма уклай, янна ликкан, ка-ччан шюшин кабакьлай ия. Тавханттул хьхьичIсса ларзулу цал чяй, яла гьанттайнсса дирхьуна. Гьай-гьай бивххун бия кугу, къассавчишиву дангу оьвкуну бия юзбашинал кумагчинайн. ПянтIуров ненттабакI тIивтIусса, хъамал ххирасса ушивруцIун, тяхъассагу лявкъуна. Ссупралух жущала архIал щяикIу куну, на миннат бавривун, га, кIилчин учиннин къаавцIуну, жущал усттулданух щяивкIуна, жун румкIардавун ва исттиканнавун чахир, цаннарив хIан рутIлан ивкIуна. Жущал тяхъану ихтилат буллан ивкIуна, жул цIуллушиврухлу, мачча-гъаннал саламатшиврухлу хIачIан буцIлай, цала лавхъ-лавхъмур кьурттарахунгу, къапкъазнал зумуну, исттикандалул чIан чIалачIи дуллан ивкIуна. Муна мукун гьанттайнссаннухун щаллусса шуша хIарчIуна, амма цуварив увччу къавхьуна. ЧIалачIиссаксса, ччянива вардиш хьуну ухьунссия ва хIачIиялийн, мунин барашинна дуллай дия ларзнил чIаравсса къатлул чIаму чIюлу дуллалисса хIанттицIасса дачIрасса шушрал кьюкьлул. Ганал щарссагу, чIумуя чIумуйн тIиссакссагу, дуклай дия ларзулун, цахъисгу лякъавкIуну, духлай дия къатлувун, качар, чай, цIу ласун. ПянтIуровлуща цащавагу бюхълай бия оьрус мазрай чан-кьансса гъалгъа бан, букъавчIлачIисса чIумал, дилмажшиву дуллай ия исвагьину даркьусса щюллисса чаргас-чухълувусса ца жагьил­сса хъусращиричу. Гьанттайн­сса дуркуну махъ жун уттубишин ччан бивкIуна, кIюрххила хIала бувххун, кьакьан дан багьлай бия хъавтсса чагъардануву кай-кай дурну гьантри хьусса ххяххияртту. Амма юзбашинал чIирая бучIан бувна жула балалайкалуха лавхьхьусса кунмасса, ххаллайсса инструмент, жун дялахърулун къавтIун бизан цаппара душругу буккан бара куну, га бишлай айивхьуна. Цал къавтIутIи увна 5 шинавусса, бутталгу, махъминналгу, хан тIий, лахъа-хъун уллалисса цала оьрчI. Яла увкIуна, гуслярнал журалийсса ца къужа. Увххун тавханттувун, ккурттугу лирккун, икрангу бувну, чIираяту ччергъилу ларсун, юзбашинащал архIал шадсса къавтIаврил ник дуцлай айивхьуна. Яла ккурандалувун увккуна щюллисса чарга­с-чухълувусса жагьилсса зунтталчу, къищуну щаллу дуллай ия цала миллатрал къавтIаву. КъавтIунгу ивзун, икрангу бувну, чулин ув­ккуна. Мува ппурттуву, тавханттул хьулух ларзулусса ккучундалува личIи хьуну, цама жагьилналгу цала пагьиншиву ккаккан дуруна. Махъмирив никирахун хъат ришлай бия. Шадлугъ къур хъанай дарчуна, юзбаши ва ганан уртакьну хьусса ччергъилттущалсса къужа ялу-ялун кугьланну дуцлан бивкIуна исвагьисса зунттал къавтIаврил макьан, нач хъанахъисса кунма бунугу, ккучундалувагу ябувцун, къавтIун бивзуна юзбашинал ляхъиндалуясса ца жагьилсса душ. Ца-ца тIий, тавханттувун бувххуна шанмагу душ, яржа бивхьуну цал Хъусращиял жагьилтал бизлан бивкIуна гайннащал, яларив Рутуллаясса жул дилмажгу увккуна ккурандалувун, айивхьуна ликри лахIан дуллай. Кувннаяр кув ялтту бу­ккан хIарачатрай бия къавтIалт. Амма ххув хьуна жул кирачитураясса ца. ТIартIсса ва мачIру дирзсса янналуву мукьра кьини лув-ялув ахьтта най, тик бивкIсса зунттайх лавайгу, ялавайгу учIлай, диялсса вирсру риртсса, кувний рязи акъа гъургъу тIий ивкIсса, чIалачIиссаксса, личIину уччинуксса дукрагу къархьусса ябакI бувтсса вахIши мукун паргалну ва гъирарай къавтIун ивзунахха, ганаяту цIа дуллан бивкIуна хIайран хьусса агьали. КъавтIаву дацIан дурсса чIумал, душру хъамалу банмур ларсун дукIлай дия юзбашинал щарсса, жугу буллуссия гайннан чан-кьансса щикIалатрал парчри, яларив юзбашинахьхьун на дуллуссия цинявппагу къавтIалтрайх дачIин кIияма бувцIусса ккуркки къурушру. Вай къавтIавуртталгу, макьанналгу жу циняв уттава буккан бувнав, махъсса гьантрай ххуллийх ххишалану бувххун, гъявгъ лаган буллалисса шанугу ливххуна. ЖучIасса душругу, душвараха лавхьхьуну, мурцIу-цIаннийн лякIлакIисса кунма, чан-кьанну ламус хъанайгу бия, амма буниялава нач дуллайрив бакъая.

Гьунттиймур кьинигу ах­ттайннин шяравува бацIан багьну, ххяххияртту кьакьан дуллай ва лакьлай нухъран ларзулу бусса – юзбашинал щарсса ва шанмагу ганал мачча душ, я жуяту, я жущал бувкIсса чиваркIунная лакъабикIлай, чIаравсса къатлуву зана-кьулу хъанай бия. Шяраваллил хъами укун гъанну хьхьичIва-хьхьичIъя жун ккавксса. Ахттайнссаннух щябикIаннин юзбашинахь миннат бувссия на, яла чIюлуми янна лаххан бара куну душварал, мукунна юзбашинал цалагу, (П.П. Поповлун мукун ччай бия), цала миллатрал яннагу лаххан бувну, щала кулпатрал сурат рищун, яларив – янил ляпI чиннин рищай суратрайн къавтIавугу ласун. КIирагу тIалавшин гайннал ччай кьамул дуруна. Яргсса рангру дусса яннагу ларххун, буниялава бавцIуна гай сурат ласун, яларив цIуницIа къавтIун бизлан бивкIуна, уттирив, тавханттуву бакъаяча, сурат ласун биял хьунуксса чани бусса къатлул цIив. Лахьхьу ччергъилу ришлай ивкIсса къужа акъахьукун, ччергъилу кIунттил дургьуна юзбашинал щарссанил, къужлуяр лув къахьунну, лап магьирну ришлайгу бия.
Хъусращату бачлан бив­кIукун, П.П. Поповлухь на тавакъю бувссия, хъамалушиндарахлу чан-кьансса арцу дула куну юзбашинал щарссанихьхьун. Шикку мукун бангу бучIихьунссия, цанчирча лахьхьува шикаятрай ия цIусса хъамаличу: ай, Хьхьургъиял юзбаши авадансса ур, танан ци бур юзбашишиву дуллан. Цува ПянтIуроврив личIисса кашилул инсан акъара, юзбаши хьун рязи хьуссагу, ппугу, буттал ппугу ва шяраваллил юзбашиталну бивкIун тIийра тIий ия. Мискинсса уссарив га, авадансса усс­рив – Аллагьнан кIулхьунссар. Амма я ганал къатлуву, я тавханттуву личIисса хъус ва узданшивурив, мяйжаннура, да­къая, амма хIан тIурча, гьанттайн­ссаннух кунна, хъиривмур кьини ах­ттайнссаннухгу гьарзану хIачIлай ия. ПянтIуровлул щарссанил кьамул дуруна хъамалушиндарахсса хIакьлин дуллумур. Шяравату жу бавчукунгу, жу тIайла буккан къатлува къатIув юзбашинал щала кулпат бувккуна, къужри ва жагьилсса инсантал бакъассагу, ганал щарсса ва ганал душругу. ЛичIи хъанахъийни, арамтурахьхьун кунна, гайннахьхьунгу дуллуссия на ка, бусурманнал аьдатрай хъит къадурна я, хьхьичIра Мичиххичнаву ккавксса кунна, каххураву лариртун, къадуллунача, жучIара кунна, дугьайсса куццуй дургьуну, хъинсса ххуллу чIа куна.
Хьхьургъиял шяраваллил юзбаши Гьарун-Саэд-огълигу архIалну ПянтIуров жу Гъумукун биян бан гихунайгу увкIуна. Ганащала архIал ия, Къапкъазнал зунттал агьулданул аьдатрай, жун цинявннанмагу, укунмагу чIалачIисса ххуллу ккаккан буллай, хьхьичI нанисса кумагчигу. ЧIалачIиссаксса, Хъусращиял юзбаши цала хъамаллурая рязину ливчIсса ххай ура. Ганавусса хъамал ххирашиврул асар жу кьюкьин къабарду, хъамалушиндарахгу хъаннийхчIин ва душварайхчIин дуллусса арцуйну къатлул залуннахь барчаллагь учарду. Ци бухьурчагу, Хъусращиял юзбаши хъинну хIарачатрай ия цала хъамаллуран хъин янин ккаккан, ххуйну дукан бан ва тяхъа бан. Ахттайнссаннун, укуннасса дукра дакъассагу, жу ганал хъамалу бувнав, кIюрххицIунмайва кIия жагьил тIайла увккун, неххава бувгьусса къизил балугъиртталгу.
Гъумук жу ливкссияв ца ссувайсса хъамитайпалучIа. Гъумукун бияннин цаппара вирсирал манзилданий жу хьунабавкьунав Гъази-Гъумучиял махIлалул начанникIсса найп Нур-МахIаммад Аьлиевлул, округрал начанникI, полковник Константин Федорович Киселев цачIанма шаппай оьвтIий ушивугу бувсуна. Амма Гъумукун биявайсса кIанттай Нур-МахIаммадлул маслихIат бувна, агар ссайн-бунугу бувну на ламус-карчIну ухьурча, округрал начанникIначIа ликкан, ттуща бюхъантIишиву, лаялий кунма буллалисса къатта бусса ца хъамитайпалучIа ацIан. Гъумук жува ялапар хъанантIисса кIанттул масъала щаллуну ца чулийн бутаннин (Гъумук шанна-мукьра кьини дансса пикрилий уссияв на) цал кIа хъамитайпалучIан биян ба куссия жува. Тиккун бувкIукун, жун лявкъуна машрикьуллал зумуну лавкьусса, хъинну ххуйсса къатта. Ларзугу хIалану кIива къатта бия жул биялдарай. Хъунмасса ца къатта бия щалава бартбисурттал бувщуну – чIанкъатлувухгу, чIирттайхгу, тIаннул матахI сайки дакъанугу, кIараллу, виргъанну, шанурду тIурча, бакIуй бивхьусса бия. Къатлуй ттун дакI даркьуна, ги­кку жу жула биялдарай бияв, К.Ф. КиселевлучIа хъамалу ливккуннияр бигьану ва бахчу бакъа зун хьунтIийгу бия.

Лакку мазрайн бувцуссар М.Оьмаровлул
_________
*Ва луттираву авторнал чивчуну бур 1911-кусса шинал Д­агъусттаннайн бувну бивкIсса цала аьрххилия.