Щалвагу оьрмулул мяъна

КъачIявуну хьунабакьай цал язи дургьусса даву щалвагу оьрмулул мяънану, цанма чивчуну бивкIсса кьадарну, дунияллул неъматгу, аршигу му давриву чIалачIисса инсантал. Мукунсса ххуллу язи бувгьуми цивппагу бикIай элмулуха, творчествалуха зузисса аьлимтал ва аькьил­тал. Му даврий я хъус къалякъай, я хъуншивуртту къаласай, амма миннал бувсса захIмат зия къалагай, миннал бусравсса цIарду элмулулгу, миллатралгу тарихраву абадну личIай.

Мукун цал язи дургьусса элмулухух лавгминнавасса ца ур Дагъусттаннал лингвистикалуву хьхьичIунсса кIану бувгьу­сса аьлимчу Халидлул арс Эса Аьбдуллаев (Явюбукухъал Эса) – филологиялул элмурдал доктор, профессор И. Джавахашвилил цIанийсса Ттуплисуллал университетрал Бусравсса Доктор.

Э. Х. Аьбдуллаев увну ур 1935-ку шинал апрельданул 12-нний Гъумучиял шяраву. Ванал тухум, Явюбукухъул, Лаккуйгу, Дагъусттаннайгу лайкьсса кIану бувгьу­сса тухум бур. Вайннава бувккун бур машгьурсса жяматрал ишккаккултгу, аьлим­талгу. Кулпатраву элму, дуккаву хъунна­сса сийлий диркIун дур, динийми элмурду дикIу, дуниявийми дикIу. Буттахъая нанисса бусалартталгу, Ханажиял ккурчIав бавтIсса бугьараминнал бусласисса хавардалгу оьрчIнийва чантI учин бувну бур ялун уккансса аьлимчунаву цала миллатрал тарих ва маз ахттар баврил чулухунмайсса гъира. Та чIумал Дагъусттаннай­сса яла хьхьичIунми школарттаву кIицI лагайсса Гъумучиял дянивмур даражалул школалулгу цала учениктуран гьартасса ва куртIсса кIулшивуртту дулайсса диркIссар. ХIакьинугу бусравну дур Эсан цала учительтурал – Муркъилинахъал ХIамзатлулгу, оьрус мазрал ва литературалул дарсру дихьлай бивкIсса мунал кулпат Антонина Александровна Новиковалгу, чIявусса цайми учительтуралгу цIарду.

Пиша язи бугьайни, ванайн хъунма­сса асар биян бувну бур машгьурсса языковед Хайдакьхъал Гъази-МахIаммадлул арснал Саэдлулгу. Та чIумал му цувагу, аспирантурагу бувккуну, зий увкIун ур Москавлив, СССР-данул Элмурдал академиялуцIунсса Языкознаниялул институтраву. Хайдакьов чIявуну цала бу­ттал шяравунгу учIайсса ивкIун ур, хьунаакьайсса ивкIун ур хьхьичIва цува учительну зий ивкIсса Гъумучиял школалул дуклаки оьрчIащал. Мукун увкIсса ца ппурттуву Саэдлул маслихIат бувну бур та шинал школа къуртал буллалисса Эсан Ттупли­сливсса кавказоведтурал элмийсса школа, микку ахттар буллай бивкIун бур дагъус­ттан миллатрал мазругу. Цала машгьур­сса шяравучунал маслихIат кьамул хьуну, 1952-ку шинал Эса увххун ур Ттуплислив­сса паччахIлугърал университетрал кавказоведениялул отделениялийн.

[dropcap]Э[/dropcap]сал дуккавриву хъунмасса кIану бувгьуну бур дунияллийх цIа ларгсса академик Арнольд Степанович Чикобавал (1898-1980). Чикобава ва мунал учениктал багьавай ккалли байссар ттизаманнул да­гъусттан лингвистикалул гьану бивзмину, Дагъусттаннаясса студентътуран Ттуплисуллал университетрал циняр гуманитар циклданувун духхайса элмурдая куртIсса кIулшивуртту дулайсса диркIссар, ккавкказ мазурдия лекциярду буккайсса бивкIссар. Студентътурая тIалав байсса бивкIссар, цала ниттил маз кIулшивруцIун, ца цамургу гъансса маз лахьхьаву – мунил грамматикагу, му мазрай гъалгъа тIун кIулшивугу. Дагъусттан халкьуннал кIулшилийн, мазурдийн ва культуралийн исламрал ва аьраб мазрайсса культуралул биян бувсса асар хIисавравун лавсун, лахьлай бивкIссар баргъбуккавал мазругу – аьраб маз, парс маз, тюрк мазру. Гъира буми студентътураща бюхълай бивкIссар ххишаланугу мазурдиха зун, миннан кумаг буллай бивкIссар цалла даву усттарну кIулсса специалистътурал.

Хъинну барчаллагьрай дакIний ур Эсан цанна аьраб мазрая ххуйсса кIулшивуртту дуллусса муаьллим А. Лекиашвили. Цайнува цала студентнал лавхьхьуну бур парс маз ва турк мазгу. Гуржиянаву дуклаки­ссаксса хIаллай (университетраву ва аспирантуралуву) ванан лавхьхьуну бур гуржи мазгу – гуржиял аудиториялуву гуржи мазрай гъалгъа тIун ва докладру ккалан бюхъайсса даражалий. ХIакьинугу, циксса дахханашивуртту политикалуву хьуну дунугу, профессор Э. Х. Аьбдуллаев арх къауцай цалва «Альма-матердануя» Ттуплисуллал университетрая, тийх цува «батоно Исагу» даин бусравну кьамул ай. Мунил барашинни 2011-ку шинал Гуржиял ва Дагъусттаннал тарихрал ва культуралул хас дурсса элмий конференциялийн Э. Х. Аьбдуллаевлуйн оьвчавугу. Микку ва цувагу так докладчикну ва бусравсса хъамаличуну къаивкIссарча, организатортурал цIанихсса датардаву кIицI ларгссар жула аьлимчунан 75 шинал юбилей хьушивугу.

Дагъусттаннаясса студентнал дуккаврихсса гъира, бюхъу, ссавур, жаваблувшиву хIисав хьуну, 1957-ку шинал университет къуртал бувсса Э. Х. Аьбдуллаевлун маслихIат бувну бур аспирантуралувун уххан ва элмийсса хъиривлаявурттаха зун. Ванал элмийсса каялувчину хьуну ур цува академик А. С. Чикобава. Эсал кандидатшиврул диссертация хас дурну диркIун дур лакку, яру ва дарги мазурдил анализран. Мура чIумал кIул хьуну бур Ереваннай, Матенадарандалуву, ляркъушиву хьхьичIазаманнул «Дербент-намелул» лакку мазрайсса канихчичру. Чикобавалгу цала аспирант тIайла увккун ур командировкалий Ереваннайн (1960) му канихчичрулул хъирив лаяву дан ва мунияту элмийсса доклад хIадур буван. Цурда канихчичру, мунил тарих ва мазрал аьламатру ккаккан дурну диркIун дур та аспирантнал докладраву, му докладрал чIалачIи бувну бур Эсал бюхъу-гьунаргу. Мува докладрал гьанулийри лявхъусса лакку мазрай 2003-ку шинал бувксса «Бухсса луттираясса хавар» тIисса Э. Х. Аьбдуллаевлул жужгу.

[dropcap]Т[/dropcap]туплисливсса чIумал Эса хIалану ивкIун ур лакрал миллатрал ххаллилсса арс Саэд Габиевлущалгу.
Мукун, личIи-личIисса щаращава сакин хъанай диркIссар Эса Аьбдуллаевлул кругозор, гьарта хъанай бивкIссар интересру, гьаз хъанай диркIссар кIулшивурттахсса шавкь.
1960-ку шиная шиннай Э. Х. Аьбдуллаевлул даву дархIуну дур Аьрасатнал Элмурдал академиялул Дагъусттаннайсса элмий центрданул Мазрал, литературалул ва искусствалул институтрацIун. 1962-ку шинал дурурччуну дур кандидатшиврул, 1992-ку шинал – докторшиврул диссертацияр­тту. 1990-ку шиная 1995-ку шинайнин зий ивкIссар институтрал лексикологиялул ва лексикографиялул отделданул каялувчину. Карьера даврих, цIарду ласаврих ванал тачIаврагу къулагъас дурну дакъар – Эса Халидовичлун цала оьрмулул лазат чIалай бивкIун бур элмулухасса зузавриву.

Эса Аьбдуллаевлул элмийсса интересру хъунмурчIин бавхIуну бур сравнительно-исторический языкознаниялуцIун, му чулуха ххал бигьлай ур лакку мазрал тарихийсса морфологиялул масъаларттугу. Ванал даврил даража чIалай бур «Категория грамматического класса и вопросы исторической морфологии лакского языка» тIисса монографиялува (1974). Шикку гьарца чулуха ххал бивгьуну бур лакку мазрал грамматикалул ца яла агьаммунин ккаллисса жинсирал категория, хIисавравун лавсун бур лакку мазрал лугъатру бакъассагу, циняв дагъусттаннал, нахнал ва цаймигу ккавкказ мазругу. 2010-ку шинал дунияллийн бувкссар «Лакский язык в историко-сравнительном освещении (Морфология)» тIисса фундаментал­сса захIматгу, му хасгу бувну бур дакIния къауккайсса цала учитель Чикобаван.

Эса Аьбдуллаевлул даврил ца цамургу ххуллу-ххану хъанай дур лексикология ва лексикография. Цала яла агьаммур даврин аьлимчу ккалли буллай ур «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарь», муниха зий, гьарта-гьарзасса картотека салкьи дуллай, мукьцIалунния лирчусса шинну хьуну дур. Ми мукъурттил гьанулий був­ккун бур «Лакку мазрал орфографиялул словарь» (2005). Цалчинмур лакку- оьрус словарь итабавкьуссар С. М. Хайдакьовлул (1962), муниву буссар 13 азарва махъ. Лакку мазрал этимологиялул словарь сакин бангу авторначIа диялсса материал салкьи хьуну дур.
Эса Халидовичлул хъиривлаявурттаву этимологиялул биялсса кIану бувгьуну бур. Мукъурттил тарихраясса, миннул «биографиялиясса» макьалартту, лакку мазрайгу, оьрус мазрайгу, дикIай дуккин гъира бутлатисса, элмулул чулуха щак къачинсса, личIи-личIисса бакIщаращив ишла бувну, хъинну хъирив лавсса.
Лексика ххал дигьаврицIун бавхIуну, аьлимчунал давриву хъунмасса кIану бувгьуну бур махъру хIасул шаврил масъалартталгу. «Вопросы лексики и словообразования лакского языка» тIисса лу­ттираву (2003) ххал бивгьуну бур цайми мукъурттил гьанулий лявхъусса махъру ва ми ляхъайсса куццул журарду. Ми материаллу морфемарттал словарьданул ца журану хъанахъиссар, мукун­сса словарьгу цавагу дагъусттан мазрал бакъассар. «ХьхьичIва-хьхьичIсса» куну, жущава пахру бан хъанахъиссар Э. Х. Аьбдуллаевлул «Лакку мазрал махъа-хьхьичIунмайсса словарьданиягу» (2014). Ваниву махъру буллуну буссар ахирданиймур буква хIисавну алфавитрал низамрай. Мунияту ва словарь багьа бищун къашайсса кумагчину хьунтIиссар лакку мазрал грамматика, учебникру сакин буллалиминнангу, учительтуран ва методистътурангу.

Аспирант заманнайра дайдирхьу­сса дагъусттан мазурдил сравнительно-исторический анализрацIун дархIусса хъиривлаявуртту аьлимчунал кьадиртун да­къар. Яру мазрал ва лакку мазрал дянив­сса дахIавурттан, лащавурттан хас бувсса, «Междагестанские языковые схождения» тIисса жуж бувкссар 2013-ку шинал.
Чялишну гьуртту хъанай ур Э. Х. Аьбдуллаев мазурдил ккавкказоведениялуву элмийсса кадрарду хIадур бавривугу. Ва ур к1ива диссертацияртту дуруччай советрал член, каялувшиву дуллай ур аспирантътурай, кандидатшиврул ва докторшиврул диссертациярттал рецензентшиву, оппонентшиву дуллай ур. Ва гьуртту хъанай ур региондалийгу, билаятрайгу, дунияллийгу (масала, Германиянаву, Швециянаву, Гуржинаву) хъанахъисса ккавкказуллал мазурдин хасъсса конференциярттай. ЦIана Э. Х. Аьбдуллаев академик А. С. Чикобавал захIматру буккан буллалисса редакционный советрал членнугу хъанай ур.

дагъусттаннал агьалинан кунма , Э. Х. Аьбдуллаевлунгу буруккин бур жула мазурдил ялун бучIантIимунил. Ва гьур­тту шай дагъусттан мазру ва культура дуруччаврил цIаний дуллалисса цинярдагу мероприятиярттавух. Ва хъанай ур «Илчи» кказитрал ва «ЦIубарз» журналданул редакциярттал член, вай изданиярттай чIун-чIумуй дуккай ванал материаллу. Миннулгу кумаг буллай бур литературий мазрал кьяйдарду дуруччавриву, миннул мазгу ккалли бан хъанай бур лакку мазрал публицистикалул ва элмулул стиллал ккаккиярттуну.

Э. Х. Аьбдуллаев так лингвист-кавказовед акъарча, ва ур хIакьсса филолог, ххаллилну лакралгу, дагъусттанналгу, оьрусналгу, баргъбуккаваллилгу литературагу кIулсса. Ванал лакку мазрайн таржума бувну бур Оь. Хайямлул рубайрду, Н. Хикметлул шеърирду, арманинал, оьруснал, аьрабнал, гуржиял, яруссаннал шаэртурал шеърирду. Э. Х. Аьбдуллаевлул ва журалул гьунардания хIайранну буслай бия «Илчи» кказитрай Миясат Муслимова, жура ялув кIицI ларгсса конференциялул лагрулий Ттуплислив хьуссар Миясат Муслимова цуппагу. Му буслай бур цинма цуксса пахру багьссарив, гуржиячIасса жула лаккучунал хIурмат ккавккун. «Воронцов-Дашковлул тарихийсса дворецравун бавтIсса гуржиял элита хIайран хьуну бия, гуржиял шаэртурал назмурду Эса Халидовичлул гуржи мазрайгу, оьрус мазрайгу ккалаккийни», – тIий бия Миясат.
2017 ш.