МахIаммад Кьаландаров: оьрмулул ххуллу ва къадурсса юбилей

Ва зурул 26-нний Бархъаллал язисса арснан 80 шин хьунтIиссия

Гьарца билаятрал ва миллатрал оьрмулуву чIявусса бур билаятрал, миллатрал тарих лахьхьавриву биялсса бутIа ххи бувсса инсантал: ччарча паччахIлугърал ва жяматий­сса ишккаккулт, ччарчагу элмулул ва магьирлугърал вакилтал. Укун кьиматрайсса давуртту дурсса инсантал гьарца шяравугу бухьунссар, ми халкьунначIан гъагу-гъанссар. Мяйжанссар, халкьуннал дакIурдиву бухьурчагу, бю­хъайссар мукунми шяраваллил агьулданун хъамабитлай бикIангу, дагьайкунсса къулагъас миннал дурмуних дан къавхьусса иш бикIангу. Амма агьалинал буржри шяраваллил тарих, культура, багьу-бизу цукунсса бивкIссарив бусласисса миннал давурттан багьавай кьимат бищун, бусрав-барчаллагьрай дакIнийн бутан.

Мукун язисса ххуттай кIицI лагансса инсан ур Бархъаллал шяраваллил агьулданул Исмяиллул арс МахIаммад Кьаландаров. Увссар МахIаммад июль зурул 26-нний 1942-ку шинал дунияллийх цIа ларгсса тIахIунттив дувултрал шяраву. Шяраваллил колхозрал бухгалтерну зузисса ванал ппу, ХIаммадлул арс Исмяил цува хушрай дяъвилийн лавгссар. Ниттил Хамислул арснащал архIал чувшиврий лархъссар дяъвилул чIумалсса ва дяъвилул хъиривсса шиннардийсса захIматсса кьинирду. Вара 1942-ку шинал ХамислучIан ласнал ­аьрай жан кьурван дуршиврул хавар бувкIссар. Та ппурттуву Бархъарав арулва класс бусса школа бивкIун бур, МахIаммадгу, ххювардай дугу-дуклай, школалул оьр­мулул иширттавугу хьхьичIунну ивкIун ур. Ва цувагу лазилавкьусса, чIанийн агьсса, шавхьсса ччатI кунасса оьрчI уну, учительтурангу ххирасса ивкIун ур. Бархъаллал шяраву дянивмур даражалул школа тIитIиннин къаялугьлай, кIулшивурттал хъирив агьсса МахIаммад Избербашрайсса интернатрайн дуклан лавгун ур. Интернатравугу МахIаммад итталун агьну ур хьхьичIунну дуклакисса ва тIул-тIабиаьт, низам ххирасса уну. Цува хIакин хьун ччай ивкIун ур. Учительтал биял къахъанахъисса тай шиннардий ва мукIру увну ур учительналмур пиша язи бугьан.

Ваналгу ДГУ-лул кьатIаллил мазурдил факультетрайн, оьрус-немец отделениялийн, буллуну бур документру. Гьай-гьай, тай шиннардий школалул выпускникнан бигьану къабивкIссар студентътурал сияхIравун агьан, ххуллу хьхьич1ва-хьхич1 буллай бивкIссар Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилий гьуртту хьуминнан, аьра­лий бурж лавхъминнан, я нину, я ппу бакъами ятинтуран. Централ вузирдава бувкIсса машгьурсса преподавательтурал-пишакартурал каялувшиврийну МахIаммадлул лингвистикалул куртIсса ва цIакьсса кIулшивуртту ларсъссар ва ми кIулшивуртту хъиннура куртI дуллан гъирарай ивкIссар.

Студент заманнул хIарачатран барачат хьуссар дипломрал даву : «Дательный падеж в старославянском языке». Ва даврил каялувчинугу ивкIссар билаятрай машгьурсса аьлимчу-языковед Б.И. Скупский. Ва дипломрал даврин бюхттулсса кьимат бивщуссар, щаллагу Союзрал лагрулийсса конкурсрай цалчинмур кIану буллуссар. Ва даву цурдагу ДГУ-лул музейраву ядуллай буссар. Цанма МахIаммадлун ва иширая кIул хьуссар Гъумук азарханалий къашавай усса ппурттуву, Скупскийл телеграмма дуркIссар ваначIан, университетраву зун ва элмийсса хъиривлаявуртту дуллан оьвтIисса. Амма, цIуллушиврул тагьар ва ичIаллил захIматшивуртту сававну, ванаща университетраву зун гьан къавхьуссар. Университетраву дуклакисса ппурттуву ва, заэв увккун, ччя-ччяни къашай хъанай ивкIун ур. Студент заманнайсса дуккаврил ва оьрмулул захIматсса шартIирдал ванал цIуллушиврийн зарал биян бувхьунссия, къашай хъанан икIайва.
1964-ку шинал МахIаммад Бархъаллал школалий оьрус ва немец мазрал дарсру дихьлай зун ивкIссар. Ванащал архIал тай шиннардий зий бивкIсса учительтурал мудангу хIурматрай буслан бикIайва, жагьилсса унува, педагогнал даврил мухIлу-хIин ххуйну кIулсса, цала пишагу, дуклаки оьрчIругу ххирасса, тIалавшинна дусса икIайва тIий. Гьамин тай шиннардий Бархъаллал школа къуртал бувминнава чIявусса вузирдавун дуклан бувхссар, таманссаннал филологнал пиша язи бувгьуссар. МахIаммад Кьаландаровлул хIарачатрал хIасиллур вайгу. Школалул оьрмулия личIи-личIисса очеркру чичлай ивкIссар МахIаммад. Ми чичрурду ванал архивраву ляркъуссар автор дунияллия лавгун мукьах.
Элмулуха зунсса гъира ял­тту бувккун, ацIра шин школалий дарс дихьлайгу дурну, шанма оьрчI хьуну махъ, ванал Дагъус­ттаннал педагогикалул университетрал ректорнайн аьрза чивчуссар, цува элмулул давриха зуншиврул МахIачкъалалив изан ва пединститутраву дарс дихьлан ччай ушиву бувчIин буллалисса. Вана укун 1974-ку шинал сентябрьданул 2-нний конкурсрай ххув хьусса ва кьатIаллил билаятирттал мазурдил кафедралул преподавательну зун ивкIссар. Вара шинал цIакь увссар СССР-данул Элмурдал академиялул Дагъусттанналмур филиалданул Тарихрал, мазрал ва литературалул институтрал со­искательну. Ванал элмийсса давуну язи дургьуссар бархъаллал лугъат ахттар буллалисса даву. Му даврил каялувчинугу ивкIссар жула машгьурсса аьлимчу Эся Аьбдуллаев.

Диссертациялуха зузисса ппурттуву МахIаммад Кьаландаровлул 12 элмийсса макьала чирчуссар. Миннува цаппара Гуржисттаннай дуркссар дунияллийн. Ванал хъинну хъирив агьну бувсса хъунмасса захIматгу тIайлабацIу буну бакIуйн бувкссар, бархъаллал лугъатрал хIакъиравусса диссертация дурурччуссар Элмурдал академиялий. Диссертациялущал архIал ванал сакин бувссар бархъаллал лексикалул словарьгу. Муниннин гукун хъирив лавну бархъаллал лугъатрайн дагьайсса даву дурну къадиркIссар. Ва ялагу, МахIаммадлул, ца бархъаллал лугъатрай къаавцIуну, хъюллал, цIуликъяннал ва уручуллал лу­гъатирттаягу мадарасса затру бувсъссар. Тамансса бусаларду, далиллу, нукIузаманнул хаварду яхьу­ссар, ванал бавтIун тIий.
Шиккува кIицI лаган, ванал Бархъаллал ва Ахъушиял райондалийсса лакрал цаймигу шяраваллаву лакку мазрал ччянира­сса формарду даххана къархьуну, хьхьичIара кунна, яшаврил савав вай шяраваллал агьлу лакрал миллатрая ят бувцун бивкIшивруцIун дархIусса душиву чIалачIи був­ссар.

Диссертация дурурччуну мукьах МахIаммад Кьаландаровлул элмийсса давурттал лагру гьарза-гьарта хьуссар. Ва, немец маз ва лакку маз гьануну лавсун, цалащаву ххал дигьлагьисса давуртту чичлай ивкIссар. Ванал Э. Кестлердул «Близнецы» тIисса луттирайн чул бивщусса пособие итабавкьуссар. Национал школар­ттай чил билаятирттал мазурдил дарсру дишаврицIун дархIусса макьалартту чирчуссар, лакку мазрал школар­ттансса словарь сакин бавривух гьуртту хьуссар. Дагъусттаннал паччахIлугърал университетравугу лугъатирттаясса лекциярду, ккалай ивкIссар. Москавлив, Ростоврай, Германнаву стажировкарттай ивкIссар. Ванал захIматирттах кьатIаллил билаятирттал языковедтуралгу къулагъас диркIссар. УрчIцIалуку шиннардий МахIаммад, элмурдал доктор хьунсса диссертация дуруччинсса мурадрай, ла­кку мазрал синтаксисраха зий уссия. Ванал азарунниха лирчу­сса лажинтру дусса материаллу дартIун дур, вайннувату чансса дакъа печатьрай дурккун да­къар. Ва цувагу дачIи-кьачIину давуртту дунияллийн дуккан дуваврил тарап дургьума акъая. Дуваймур дагьайкун, саргъунну дурну ччисса ия. Вагу духьун­ссар вай давуртту дунияллийн къадуркнура личIаврил ца савав. Даву чирчуну къуртал дурну мукьахгу анавар къауккайва печатьрайн дулун.
Цувава пахру-ххара бакъа­сса инсан икIайва. ТачIав цала давурттая ихтилат сукку къабайва, на ва даву дурссар къаучайва.

1999-ку шинал, инжитну ухьур­чагу, ва ивтссар немец маз­­рал кафедралул хъунаману. Цува цIуллушиврул тагьарданул цIакьну акъанугу, цайнна вихшала дурсса даву лавайсса даражалий дуван хIарачатрай икIайва, жагьилсса пишакартуран кумаг буллай, кафедра аьркинсса литературалул дузал буллай. Ванан ххирая буттал шяраваллил агьлу. Аякьалий ябуллан икIайва шяраваллил агьулданул оьрмурдал хIакъиравусса цукунсса бухьурчагу документру, хаснува шяраваллил тарихрая бусласими. Шяраваллил аьдатру ядуван къаних увккун икIайва. Дугьай хъуру ва лухччив къатри дуван дулаврил муттаэ икIайва. Ванан ххирая буттахъал макьанну ва балайрду, къавтIавуртту. Къашавай, азарханалийн агьсса ппур­ттувугума ва Бархъаллал шяраваллил тарихрая чичлай уссия, тухумирттая кIулмур салкьи буллай, къакIулмунил хъирив уклай. Амма цIуцIаврил ва дуван дакIнийсса давуртту къуртал дуван къаивтуна.
Ттул пикрилий, аьдлулий кьимат чIумул бищунтIиссар ванал дурмунил. МахIаммад Кьаландаров бархъаллал мазрал ххуйшиврия, аваданшиврия ва ляличIишиврия дунияллухь бусан бювхъусса ва цаймигу шяраваллил ххуйшивуртту аьч дан бювхъусса, дазу дакъа бу­ттал шяравалу ххирасса патриот ия. Ва мудангу дакI дарцIуну ия миллатрал, шяраваллил гьанулул чару, къюк1-ттиликI миллатрал маз бушиврий. Тамансса дурссар ванал шяраваллил жяматрал бусрав-барчаллагьрай кьамул дувансса ва цалла цIа тарихраву цIакьну личIансса цайми давурттугу. Дунияллия гьарчагу, ва къалавгссар жула дакIурдива.
Бигьрузи Сулайманов,
Аьрасатнал Минюстрал правовая академиялул кафедралул хъунама, тарихрал элмурдал кандидат, Дагъус­ттаннал лайкь хьусса юрист

Таржума ПатIимат Рамазановал