Къалайкьри жунма укунсса кьинирдал чIарах буклан

Саэд Габиев. Август. 1905 ш.

Уттигъанну Расул ХIам­затовлул цIанийсса библиотекалуву кIицI ларгунни жула ХIавинахъал Саэдлун 140 шин там шаву. Ва  Саэд Габиевлул даражалун лайкь дакъая учаву цичIаввагу къаучаврин ккалли бан бучIир. Библиотекалул  хъун ба­къасса  залданувун ца мукьцIа-ххюцIала инсан автIун ия. Бия аьлим­турал докладру. Хъанай, къа­хъанай Габиевлул цаппара­сса назмурду дурккуна дуклаки оьрчIал. Арулвагу барчаллагь, махъ бакъа, библиотекалун, цащава бювхъусса куццуй ва дата кIицI ларгсса.

Ванияр кьура шинал хьхьичI Саэд Габиевлул 120 шин кIицI лагаврил хIакъираву жула хъунасса аьлимчу Явубукухъал Эсал «Илчи» кказитрайсса макьалалуву чивчуну бия хъинну кьурчIисса махъру. Танийгу республикалул интеллигенциялуща, лакрал  элиталуща къархьуну дия цала язисса арснал юбилей ганал масштабран, даражалун лайкьсса куццуй кIицI лаган. ЦIанарив, Украиннавусса спецоперация, коронавирусрал аваза ялттусса чIумал,  юбилейрдал дардирай-личIи цу икIави. КьурчIисса, хъинну пашман­сса пикрирду букIлай бур ттулмур бакIравунгу. Агарда Габиев кунмасса миллатрал язиминнал, лавайминнал цIардалгу, юбилейрдалгу чIарах букларча, хъама ритларча, бучIиссарув жува лак уттавасса  миллатран ккалли буллан.

Ца докладчинал баян бувна, ай, Саэд Габиевлул цIа къакIулсса, ганал бувмур къа­кIулссса, ганал назмурду дакIних къакIулсса хIакьину цаягу ла­ккучув акъассар куну. Хъунмасса, пашмансса щялмахъри,  учивияв на. ЦIуххарала хIакьину жула дуклаки оьрчIахь, цур ХIавинахъал Саэд,  цир мунал дурмур куну. Азара къакIулли, амма ттуршуннава ца уккан­сса ххай бакъара му цIа бав­ссавагу.

Республикалул  библиотекалул зузалтранма цал ттигу барчаллагьрикьай, цукун духьурчагу, ва юбилей кIицI лаган дакIнийн багьсса. Амма чуври жула интеллигенция, чуври миллатрал элита, чуври лак­рал къайгъурду бакIрайн ласун буржлувсса хъуни къуллугъиртталгу, каширдалгу заллухъру? Циванни жунна щинчIав дакIнийн къадагьсса лакрал цIаний дужагьрал цIарал ламаравух увксса ва адаминал цIа.
ДакIнийн  бутан хъина Саэд Габиев цурив.  Лакран акъа   Дагъусттаннангу, Ккавкказнангу, щалагу бусурманнал дунияллунгу цила чIумал машгьурну ивкIсса инсан. СССР-данул хъуниминнащал, чIявуминнащал, архIал авцIуну, гъалгъа тIунгу, щурунгу бюхълай ивкIсса масштабрал адамина. Цалла жан ласун кьасттирай бавтIсса душмантурал кьюкьлувух, уккияра ттул хьхьичIун цу уссарув му виричу куну, ццах бакъа, пIаркь-пIаркь бикIан бувну гайгу кьабивтун, увккун лагайсса къучагъ.

Дагъусттаннал журналистикалул гьану бивзма. Щилнияргу ххуйну бусурманнангу, цайми диннал инсантурангу исламрал хазна аьч бувсса динчи, бусурманчув. Дагъусттаннал бакъа, щалагу  Ккавкказнал, Аьра­сатнал элиталул мякьну ккалай бивкIсса, оьруснал цалванияргу усттарсса оьрус мазрай чивчу­сса прозалул, макьаларттал заллу­сса Чичу.
Вай бакъа, цикссагу цаймигу затру ялун личинссия, агарда миннуха дакI дирхьуну зун­сса, хъирив лаянсса аьлимтал-тарихчитал ялагу бивкIссания. Гьай-гьай, жула архивругу щаллуну тIивтIуну бивкIссания. Саэд Габиевлуя, тIайлассар, чивчумур чан бакъассар. Масалдаран, “Илчи” кказитрал лажиндарай мадарасса макьалартту дуркссар Эса Аьбдуллаевлул, Абачара ХIусайнаевлул, Сулайман Мусаевлул ва цайминналгу чирчусса. ХIакьину Габиевлуя зат кIулну ччинан на маслихIат бавияв жула хъунасса аьлимчу Владилен ХIажиевлул сакин бувсса, «Избранные труды. История, поэзия, проза, публицистика, мемуаристика» цIанилусса, ххишала бакъа информациялул авадансса хьхьичIмахъгу ванала чивчусса, Саэд Габиевлул захIматру, 2001-ку шинал МахIачкъалалив итабавкьусса.  

КIилчинмур кьюкьлуву урчIаха мукьилчинма Саэд

МахIатталсса иш бур, та ттуршукулуву лак­рава циксса бувккун бурив дакIнийхтуну цала миллатрай, ванил ялун бучIантIимунил дард-хажалатрайсса инсантал. Саэд Габиев, Гьарун ва Бадави Саэдовхъул, Ирбагьин-Халил Кьурбанаьлиев, ШавкIуллал Юсуп, МухIуттин Чаринов, масалдаран, укунмагу уздантуравассагу бивкIшиву, каши-кьудратрал даражагу миннал хъунмасса бивкIшиву. Хъуни шагьрурдай дуккин бюхъай­сса, ччарча Аьра­сатнаву, ччарча цайми билаятирттай узданну оьрму бутан кьудрат дусса арамтал. Амма Заннал миннал дакIурдиву дирхьуну дур мукун бюхттулсса хажалатрал цIу, цала миллатрайсса зулму яла гьан бан, халкь цIаннава личин буван  гъирарайсса. Шиккура на чIурчIав давияв хасну Бадави Саэдовлул цIанийгу, цIара хъамаритан дан хIукуматралгу, жувагу хIарачат бувсса. Бадави цила чIумалсса, хъинну махъ нанисса, Аьрасатнал чиновник, политик ва, Гьаруннуяр ялавай акъасса даражалул, шаэргу  ивкIшиву. ДакIний бур, лак ЦIуссалакрал райондалия цIунилгу бизан буллалисса чIумал, жула аьлимчу, философ, Ваччатусса МахIаммад Кьурбиевлул лакрал даккаврий увкусса махъру: – Жула халкь  бацIансса аьрщарах луглан ссан аьркин­ссар, тай Бадави Саэдовлуща хIукуматрал цила чIумал зер­ххусса арандалул аьрщи зана дитарчагума, гай бакъа, цинявгу лак миналул хьунсса кIану лякъинтIиссар, – тIисса.

Хъамакъабитай жуланий хъамалу буттащал Гьаруннуя гъалгъа тIисса чIяйри хъамитайпа, цинна Гьаруннул нину, арсгу дуснакьраву кьаивтун, шардай най, Щардакъурув къювулул ккуруй хьунадаркьусса куц бусласисса. Циксса ишру, циксса агьамсса документру, дакIнийн бичавуртту чIарах лавгривав жула, ми лаласун, ябан духIин диял къархьуну, ва революционерди, ва партизанни, ва кулакри, ва враг народар, ва чIу зевххумари тIий, бутIа-бачIурду буллай. Агарда жува личIарча вания тихунмайгу миллатну, жула наслулун вайгу, цаймигу жула вирттаврал, аьлимтурал, шаэртурал цIарду цIунилгу хъинну аьркин дагьлантIиссар. Миннах хъинну мюхтаж буккантIиссар.

Буругиярала лагмава, жула дянива хIакьину гьаз хьуминнава урив я Габиевлул, я Саэдовлул, масалдаран, даражалул адамина?! Ттун так ца Эса Халидович Аьбдуллаев чIалай ур. Зун? Студент заманнай конференциялийн докладру бара куну, бурж бивхьусса чIумал, ттул бу­ссия «Саэд Габиев и Горький» тIисса доклад. Ттул докладрах залданул хъинну  вичIи  дирхьуна. Студентътал махIаттал хьуну бия ва даражалул чичу чIивисса миллатрава уккаврий! Ганал караматну марцIсса ва уздансса оьрус мазрай. Саэд Габиевлул “Безумец” тIисса хавар хъинну Горькийл «Данкоха» лавхьхьу­сса бия. КIиягу герой цала къюкIлицIух ларчIсса цIарай цала миллатирттан чанигу, ччавугу, аякьагу ларсун най бия. Бяйкьлай бакъахьурча, Габиевлулмур хавар Горькийлнияр хьхьичI чивчуссия.

Ца лак бавтIсса кIанай жула хъамакъаитайсса Надир Хачилаевлул увкуна: «Мне не за что быть благодарным старшему поколению, которое потеряло язык, культуру, историю», – куну. Хъинну кьурчIи бизан­сса, бюххансса махъру бур. Амма мукун хъанайгу бурхха.

P.S. Ца  цамур, нава махIаттал шайсса, затраягу учин ччива . Саэд Габиевгу, жула бюхттулсса даражалул чичу Апанни Къапиевгу (ва Дагъусттаннал яла гьунар ххима чичур тIиссара, ванал «Поэтнаяр» усттаршиврул, мяънардал куртIшиврул ялтту буккансса зат дагъусттаннал литературалуву ттигу буккан бувар). Оьрус маз оьруснаяр ххуйну кIулсса, оьрус мазрай чичлачисса инсантал бур вай. Амма Габиевлул дакI, цала герой Жайраннуву кунна, цала язугъсса миллатрахсса ччаврил ччурччуну най дур, лакку мазрай назмурду чичлай ур, Лаккуй учча­ра тIий аманат буллай ур.

Къапиевлул творчествалуву лак сайки бакъар. Лакку мазгу кIулну бунува, лакку мазрай чичлай акъар, бувагу ца чIивисса  «стихотворение в прозе» бур. Циванъявав? КIава Надир Хачилаев икIайва : «О великий русский язык! Стою перед тобою на коленях! Усынови и благослови меня, но не как приблудного, а как найденного сына!..» тIисса Э. Къапиевлул  махъру кьурчIи бивзун. Цайминнаягу баяй мива махъру. Ттул ппу икIайва цала, чIава жагьилнал, назмурду, чIумуха лавхьхьуну, оьрус мазрайсса чагъарданущал КъапиевлучIан гьан дурукун, жагьилнал дакI дансса махъругу чивчусса, вания тихунай оьрус мазрай чичлачу тIисса маслихIатрал ча­гъар бувкIуна таная тIий. Дяъвилул аваралуву чагъар бакъа шаврия пашманну икIайва.  Ва мисалданийну вай я ца ххуйссар, ца хьхьарассар, ца жулар, ца чилли тIий бакъарача, жула культуралул ххуллурдал личIи-личIишиврий, ганил аваданшиврий ялагу махIатталну бура  учин ччай бура.

Качар ХIусайнаева