ЦIусса луттирдаясса ихтилат

Карелиянаву, Петрозаводскалий, яхъанахъисса поэтесса ва критик Вера Линькова литературалул дунияллий ххуйну кIулсса инсан бур. Ванил назмурдал зувинниха ливчусса луттирду бувккун бур дунияллийн. Вай машгьурну бур поэзия ххирасса агьулданул дянив, вайннуя гъалгъа тIий бур, чичлай бур. Ва зий бивкIун бур захIматсса иширттахун багьсса чIаважагьилтурансса передачалул авторну «Ро­ссия» радиолий. Ва дунияллул халкьуннал дянивсса литературалул конкурсирттал лауреат бур, «Народ. Ру» тIисса порталданий халкьуннал чичул цалчинмур мусил медальданун лайкь хьусса инсан бур.
ХIакьину цIусса луттирдан кьимат бишлашисса ванил макьаларттавасса цаппара кутIану ришлай буру «Илчилий». Луттирду канилвагу къабувгьуминнангу асар хьунну, усттарну чирчусса дур В. Линьковал рецензияртту. Ва ялагу, ихтилат жунма цинявннан аьмсса иширттая ва асардая бур.
Таржумачи


«Душру-ниттихъул»

«Душру-ниттихъул» хъаннил прозалул сборник. Автор ва сакин бувмур Надежда Ажгихина.

Аьрасатнал Чичултрал союзрал итабавкьунни «Дочки-матери» тIисса проектрал цIусса лу. Инсаннал лаххиялух бурувгун кьимат бищайсса кунма, ва лугу я щайхтува ябацIансса бур. Мужаллатрал ххуйсса дизайн дурну дур художница ва дизайнер Екатерина Артлул (Омельченко). Чичу ва лу сакин бувмур Надежда Ажгихинал хьхьичIмукъуву ­аьщуйн щунну бувсун бур луттирал мяъна-мурадрая: «Маччашиврул бавхIусса, личIи-личIисса никирттал хъаннил, къабигьасса, кувни хIатта драма хIаласса, арарду – уттигу ххал бигьин, лахьхьин бувасса мяъданни. Билаятрал тарих миннул кьадардавагу аьлтта чIалай бур. Карталий­сса цIусса кIанттурдах къулагъас дуванну». Хъаннил кьадардал карталийсса кIунтIру – агьамми роллу хъуннабавахъал, ниттихъал, душваврал дугьлагьисса, кулпатирттал арардал личIи-личIисса чуллу ккаккан буллалисса кьисса бур. 45 хъамитайпалул-чичул хъаннил дунияллул карталий ми кIунтIру жура-журану цIитI бикIан буллай бур. Луттирал дайдихьу дуллай бур Светлана Василенкол «Нину ва Ххувшаврил Парад» тIисса хаварданул. Ва анжагъ хавар бакъар. Ва бур Ниттихасса ччаврил бусала. Ниттил аьпалул хIурмат бюхттулшиврул бияла. Светланал ниттин – Василенко Мария Савельевнан, 15 шин диркIун дур дяъви байбивхьусса ппурттуву. Ванин фашизмалул зулмурду ккавккун бур, разведчиктуран кумаг буллай бивкIун бур. Ниттин ккавкмуния, мунил къабигьасса кьадардания буслай бур душ. Дугьарасса нину Ххувшаврил Парадрайн дурцуну лавгсса ишираягу. Яла, ца шинава, ниттил суратращал цуппа Капутиннул цIанийсса майданнийх «БивкIу бакъасса полкрал» кьюкьлуву лавгшивугу. Ххувшаврил Парадрая ниттил мукъурттийну бюхханну бусантIиссар душнил.
Нину ва душ. Вайннул дакIурдил дахIаврил ххал цIакьсса дур. Авторнаяр ххуйну ва дахIаврия щил бусанссар: « …цакуну ттун дакIнийн дагьунни хIакьину ккарксса макI, жулва кIичIиравусса бювхъусса багъру ва бава, лалавсунни дакIнил цIунилгу кIия инсаннал дахIаврил цIакьшиврул тIилисин, кIия цаннан ца чIувну ххирасса инсан, нину ва душ, тIутIавун бахьлавгсса кIичIиравухгу най, хавардай бушиву, цаннил тIимур цаннин ххуйну бувчIлай, караматсса асардалгу айххихху бивтун. ХIатта миннувату ца ва дунияллий буну, тамур та дунияллий бухьурчагума».
Нину ва душ цачIун буллалисса ттюнгъасса ва лирцIусса ччаврил макьан баллай бур Мария Брегманнул хавардануватугу: « Бавай, гъарал лачIлай дур, нарив, чIавахьулттичIагу щябивкIун, лу ккалай бура, лу хъинну хIаз бизансса бур, лахьхьу библиотекалува лавсъссия. Амудада ххюлтIукурду шахьлай дур, ванил кIюрххил гьивчущалсса шайлул мураппа шахьан дунни. Вих ялугьлай буру. Ина та дучIанна?». Вана укун гьар кьини ниттищал хаварду бусайссия, таний телефоннурагу къадикIайва шяраву, щаллу-ккурккисса шяраваллил дурагу ца телефон дия почталий. На гьарца конвертраву чара бакъа, чагъар уттава буккан буван кунма, баван ххирасса тIутIавасса цания-ца тIутIул бакI ягу ххяххиялул чIапIи бишайссия. Ттун кIула тIутIивгу, чIапIивгу кьакьантIишиву, амма дакI дарцIуну бикIайвав ттулла ччаву укун ххяххиялул ссалам-ссайгъатну бавачIан дияйшиврий». Мариял хавар шяраваллил тIабиаьтрал чIурдал ва рангирдал, ужагърал нахIушиврул, инсантал цачIун биян къахъанай бушивриятусса къумашиврул вибувцIусса бур.
Лидия Григорьевал «Отец Александр» тIисса хаварданувурив нину Ирада храмравун занай дур, душнихлу дуаь дуван. БакIрачIан кьурчIисса кьини дуркIсса ппурттуву, килисалувун лавгун, Заннайн леххаву тIутIиминнан кIулссар миннатрал дуаьлул махъру зумух ласлан бигьану къабикIайшиву. Дунияллийцири жува циняв ссавруннал ва аьрщарал храмравусса чIумуйсса хъамаллу. Ниттил ччаврил кьуватраллив дазу дакъассар.
Надежда Васильевал «Чаша сия» тIисса хавардануву нину Заннахь миннат буллай дур, захIматсса цIуцIаврил ххяппурттаща душ ххассал бува тIий. Героиня Веркал оьрчIшиву ларгун дур дяъвилул захIматсса шиннардий, кулпатраву га, ххира-ххуй буллай, ттюнгъану хъихъи лавс душ бакъар. Амма ганил душних, Настяхсса, ччаву дазу дакъасса дур. Га бур ласнахь, на Заннахь миннат буванна, душнил къювурду ттунна дула куну, душнин арс хъун уван аьркинни, ттулмур оьрму лавгссар, душнинсса хажалат ттун дикIувча, Заннал дакI цIимиссар, ттул миннатрал дуаьлун жаваб дулунтIиссар тIий.
Вила лякьлул оьрчIан кумаг буван къахъанахъаврияр къумассагу ци ду­ссар? Укунсса къумашиву дур «Бава дахлай бура» тIисса Рада Полещуклул хаварданувугу. Хъихъи лавсун тарбия був­сса, хансса, дакIнин ччимур буллалисса душ, хъуннар хьусса, къашавайсса ниттил квартирагу бавххуну, чIивисса душнищал Американавун яхъанан лагай. Ни­ттин кIулли адаминал цилва душ хъяврин бувшиву, квартирагу баххан бувну, хъямала бувну кьабивтшиву. Зат дакъа лирчIсса нину душнил дардирай дур. Шиккугу ниттил ччаву лавмартшиврияр ялтту дуклай дур.
Ва ялагу учин ччай бура: «Ххирасса арамтал! «Дочки-матери» тIисса луттирал зун хъамитайпалул хасият лаласун, дурчIин кумаг бувантIиссар. Кулпатрал талихIрал кIуларагу мурихха. Гьаннайсса, буккияра лу!»

Кьисса «Шамара»

Ахттайн чIумалсса ва кIюрххилсса щугълурдал ччаврия. Дневные и утренние размышления о любви / Светлана Василенко. — М.: Союз российских писателей, 2016. — 592 с.

«Шамара» тIисса прозалул луттирая ттун бавна «Переделкинолий». Нагу, ва луттирал автор Светлана Василенкогу Тургеневлул цIанийсса музейраву хьунтIисса «Бежин луг» конкурсрал церемониялийн бачин хьхьичI гостиницалий ттул номердануву кофе хIачIлай буссияв. Светлана Ахтубалийсса цилва багърая буслай бия, багъраву цIулит бивну бушиврия, мигу кьабивтун, гъинттул цищава чунчIав гьан хъанай бакъашиврия.
Светланал ттун пишкаш бувсса «Ах­ттайнмайсса ва кIюрххилсса ччаврил щугълурду» тIисса луттираву бур «Шамара» тIисса кьисса. Му хъунмасса лу ттул компьютерданул столданул ялувсса чIамуй буссар муданма. Светланал Василенкол чичаврил хатI-стильдания неъмат ласун ччисса чIумал, тIитIара на му лу. Москавлия зана шайхтугу, тIитIав лу, лявкъуну «Шамара», ккалай байбивхьура, бакIрая ччаннайн бияннин букъав­ккуну бацIан къавхьунни. Светланал произведениярттал геройтал мудангу караматсса, дакIурдивун багьайсса бикIай. Вана тти «Шамарагу». Зечка. Амма ва «зечка» тIисса махъ шикку так социал наклейкар, ялунцIар. Автор, цилва зумуну, паргалну, кьиссалуву, му «наклейкалул» мяъна даххана дурну, ккаккан дуллай бур инсаннал дакIнил куртIшиву, инсаншиву. « …Тикку гьавагума мусил лачак кунма куклусса бур: хъахъисса сунттул дарай ссавруннайн лерххун нанисса ххан­ссар. Къун мусилсса. Неххал цIагу оьрус цIа дакъар. Ахтуба». Вана укунсса дайдихьу. Май зурул бургъилухсса Шамарал къавтIавривун гьалакну духлай дур циняв ххиен бувайсса бронетранспортёрду. Вайннуятусса лихъа-ххияву тIабиаьтрал ва къавтIаврил ххуйшивруцIун къадаркьусса фантасмагориялул сурат дур. Цила ххуллий нанисса паракьатсса оьрмулул бущи ссал-бунугу, цукунсса дунугу оьхIалшиврул ла-ялун бувайсса кунма. Вана укунсса бронетранспортёрну бухлай бур Шамарал оьрмулувун зэчка Наташа.
Цуппа щар хьуну бивкIсса Устин хьунаакьайхтугу, ванин дакIнийн багьлай бур балугъчинал къатлуву га цихва аьвкъуну уруглай ивкIсса куц, дардирал къумашиврул ккаччахь дакI дачIлай бур, «танан на къаххирара» тIий. Кка­ччивгу ванил лажиндарайн ланцIа тIий бур. Ва илданий вай ккаччив бакъа-бакъасса хханссар ванил дакIнил тагьар дурчIлачIисса, цIимилий буруглагисса. ОьхIалшиврул дунияллийн агьайхту, инсангу га оьхIалсса ххурупIайлул механизмалул деталь хъанай ур. Муниятур дуснакьрал дунияллий тай оьхIалсса сипатру — Долбилкина ва Стукалкина, цаймигу оьсса инсантал. Амма авторнаща усттарну зектал тIисса ва ялунцIа дассан, духлаган дуван хъанай бур, гьарца оьхIалсса инсаннаву ххуймур чул ккаккан бувну, оьхIалсса механизм руцари дурну. Ялун ккаккан оьсса инсанну чIалачIисса Шамара чил дард цилану кьамул дувайсса, цаманал бакIрачIан кьини дучIарча аьтIун хIадурсса, цIими шайсса бур. ХIатта мунин дуснакьраву цила ччаврияр хьхьичIунсса цичIар дакъахьурчагу, мунища, ччавугу дайгьуну, инсанну личIан бюхълай бур.
Вана укунсса гьунарданул заллу бур Светлана Василенко. Магьирну оьхIал­шивруяр, сситтуяр, зидлияр инсаншиву ялтту дуккан дувайсса. Гай яла къатIааьнми иширттаягума пасихIну бусан бюхъайсса. Автор Шамарал дакI марцI дуккан дуллай бур, къюву духIан бувну. Цуксса цила дакIнил лавсъсса унугу, цилану къавхьусса Устиннул цIаний жан дулун хIадурну бур. Вари бюх­ттулсса асардал лаваймур даража. Ванин бувчIлай бур ччаву щилчIав хъус дакъашиву, ччаву я ласун, я дулун къашайшиву. Ччаврил заллу къаикIайшиву. Ва Устиннул Наташахсса ччаврихун бахчилай бакъар. Дайшишрурду дуллай ба­къар. Цуксса захIматну бунугу, итаакьлай бур . Ванил дакIнивун утти гъилисса асардал хIахI бухлай бур. Вар, ва Шамара бакъархха утти, ва – Зинаида Петровнар. Инсанни! Кьиссалул авторнаща бювхъуну бур ццахханнусса иширттая ххаллилну чичин, оьхIалшиврий цIа ларгсса инсантурал дакIурдил куртIнивун бувххун, миннавусса ххуймур чул чантI учин бан, ккаккан буван. Зектурал дакIурдил цамур дуниял ядишин. ХIакьмур дуниял! Барчаллагь вин, Светлана Владимировна! Барчаллагь гьунарданухлу. Инсаншиврухлу. ХIакьмунихлу.

Таржума ПатIимат Рамазановал