Муккурдал Шагьун

Село Муккур

Буттахъал заманнай лак­рал шяраваллаву хъу-лухччинул заллухъруннал цала хъу лакьин, ххулув буцан кумагран жагьи-жугьулт батIайсса бивкIун бур, гайннан ххуй­сса дукрардугу, дялахърурдугу дурну.

Лакский р-он, село Муккур.

Мукунсса батIаврийнгу марша батIаву учайсса бивкIун бур. Микку гьалмагъайтал ва гьалмахщархъул кувннан кув ккаккайссагу бивкIун бур, кувннащал кув гъанну кIул шай­ссагу бивкIун бур, мичча жагьи-жугьултрал эшкьи-ччавугу дайдишайсса диркIун дур. Маршалийн бувкIминнацIун зун­ттаву яттичIасса жагьил­сса хIухчалтгу цачIун шайсса бивкIун бур. Ххуйсса дялахъру, балайрду, хъярчру, махсарартту, къавтIавуртту дуллай, му кьини дикIайкунсса байрандалийн кIура даяйсса диркIун дур. Мунияту жагьи-жугьулт маршалийн гъирарай бачайссагу бивкIун бур.
Цаннияту ца арх дакъасса, ца шяравату тамур шяравун оьвкуну чIу баяйсса Гьуйннал ва Му­ккурдал шяраваллал халкьуннал маршри цачIу байсса бивкIун бур. Миннал дянийх ца ратI дунугу, вайннал хъуру тий, тайнналсса ший, кувннивух кув хIала дурхсса диркIун дур.

Муккурдал шяраву маршлувун буккайсса душвавраву бивкIун бур Магьдихъал Шагьун тIисса цIакьсса балайчи. Ганил цила шаммарду ляхъан байсса бивкIун бур, хIазсса хаварду бусайсса бивкIун бур, цIу бусса хъярчру байсса бивкIун бур. Мунияту душру га къабувцуну маршалийн къабачайсса бивкIун бур. Ппу ччяни ивкIуну, Шагьунгу, мунияр хъунисса мукьа уссугу миннал ниттил Аминатлул цила хъуни бувну бивкIун бур.

Гьуйннал шяраву ивкIун ур Валихъал Шагьмандара тIисса, сий дусса, махъ нанисса, хъу-лухччинул заллу, хъинну халкьуннангу бусравсса, зур бу­сса адамина. МукьцIаллий цара-кIира шинаву унува щарссагу диркIуну, Вали тIисса жагьил­сса арснащал ливчIун ивкIун ур му. Вали ивкIун ур зунттаву цала яттичIа, Шагьмандара – шавах, къатлулсса, хъу-лухччинулсса буллай. Шагьмандара, цува жагьилсса адамина унугу, цанна щарсса дуцинсса пикрилий къаивкIун ур, къатлуву щина-цIаралсса бансса арснал щардагу дикIаншиврул, цала арс щаллу ансса пикрилий ивкIун ур.

Маршлувун бавтIсса душвавраву ккавккун, Валин Шагьун ххуй бивзун бивкIун бур. Гьуйннал ва Муккурдал халкьуннавух гайннал эшкьи-ччаврил хавар бувккун бивкIун бур. Му хавар бавсса Шагьмандаран пикри багьну бур. Ганан чIалай бивкIун бур диркIусса цалла щарссанил ссин, ПатIиматлун, Валин цила душ булун ччай бушиву. Нину диркIуну махъ ПатIимат диркIун дур Валин нинушиву дуллай, ганал янна-уссулсса буллай, Вали цачIава, цала оьрчIащал дукан-хIачIан уллай.
Ца кьини Шагьмандара лавгун ур Муккурда-Къурув, та цала арснан ччан хьусса душ ккаккан, агар цаннагу дакI дакьирчан, аглан къаувну, арс щаллу ансса пикрилий. БакIрайн багьну бур Шагьмандаран Шагьун цила ниттищал, Аминатлущал, хIаллил яхъуцIухсса ххулув буцлай.
– ТIайлабацIурду, лухччи дюхъаннав, Зал акьиннав! – куну бур гайннахь Шагьмандарал.

– Гьай аммин, хъин хъамаличув, вил аьрххи жул чулийнмайгу багьайссияв? – куну, хъярч бувну бур Аминатлулгу.
– Валлагь, ца лухIи бидав бакъа хьуну, муних луглай уссияв, – куну бур Шагьмандарал.
– Зул бидавртту лухIиссагу буссияв, кIяласса бакъа къа­ккавкссияхха? – куну бур Шагьуннул, хъянгу бивкIун. Шагьмандарангу бувчIуну бур ганил гъалгъа Валил кIяла бидаврая бушиву, амма цува махIаттал хьуну ур душний, гъалгъа тIий бунува, мицI къабавцIуну мухI бишлашисса.
– Вин ци бур, Аминат, мукун тивталсса душ бусса, пув машаллагь! Намарив кару дакъа ливчIун уссара, ваксса-таксса ттунгу кумаг булуваракьай, жува чIаххул бакъарув? – куну бур Шагьмандарал.

– Циванни къабайсса, кару дагьанххурав, мухI ссуссинххурав, – куну бур Аминатлулгу.
Мичча зана хьуну ур Шагьмандара цала арснан ччан хьусса душнияту хъинну рязину.
Муния мукьах Шагьмандарал ПатIиматлущалгу, цащалва Валищалгу арс щаллу аврил хIакъираву ихтилат бувну бивкIун бур.
Ца чIумал Муккуриятусса Пурххучихъул тIисса инсантал цала зунттавусса ххулув буцан марша батIлай бивкIун, къурув зузисса Шагьун хIаласса душваврайнгу оьвкуну бур. Шагьуннул бувсун бур шаппа цила ниттихь цуппа гьунттий Пурххучихъал маршалийн нанишиву.

– Маршалийн гьансса чара буссарив жула гьунттий, ттул душ, та Шагьмандара увкIун ияхха, кIа жула къурувсса цала хъюруврал хъу ттихIин кумаг бувара тIий гьунттий, нагу ттихIинну увкуссияхха. ТачIав ттинин жуйна къавщусса адамина зана итаннув? – куну бур Аминатлул.
Му хаварданул Шагьун ххари къабувну бур, цанчирчан ганил ца яла хъуннасса ххаришивуну диркIун дур гьунттий маршалий гьансса, гикку цина Валигу ккаккантIишиву кIулну. Ганил пикри бувну бур, гьанттайнссагу дуркуну, гава цIана лавгун, Шагьмандарал хъу ттихIин, яла гьунттий маршалуйнгу гьаншиврул.
Барз бувцIусса чаннасса хьхьугу диркIун дур. Шагьун, хъинну гъирарай мухIгу бишлай, Шагьмандарахъал хъу ттихIлай байбивхьуну бур. Бигьалаган, гьухь бюкьан щякъабивкIун тIиссакссагу, чани хъяхъа учиннин хъу ттирхIуну къуртал дурну дур. Яла кIюрххицIунмай, кIичча дурсса урттул кIуриялугу хъарай дирхьуну, шаппай бавчуну бур. Шагьун шяравун буххавривун мизитрал цIияллия малланалгу акбар увкуну бур.

Село Гуйми

Маршалий нанисса душру цийнма оьвтIий бувкIукун, цила яла ххуймур гьухъагу лавххун Шагьун лавгун бур.
– Ина хIакьину ляличIисса сийлий бурахха, Шагьун, дакI ххари дансса макIрагу къаккаркрив? – тIий, душру ганихь хъярчру буллан бивкIун бур.
Маршалийн бавтIминнал цал, кIюрххилсса дуканнин, булувкьуну ца зунттул чулухалу дурцуну къуртал дурну дур. Яла, баргъ зунттуя гьаз хьувкун, ларсун бувкIун бур маршалул заллухъру кIюрххилсса. Даву дяличIан дурсса душвавралгу гацIана ччергъилу канил дургьуну, тIуркIутIи, къавтIутIи дурну дур каруннаву. Яла Шагьуннухь; «Мала, итабакьила, барххуй, вила зумуну!» – куну, ччергъилу ганихьхьун дуллуну дур. Шагьун бивкIун бур лагма-ялтту буруглай, Вали чIал хъанай урхха тIий, га акъа балай учингу къаччай.
– Балай яла учиннача, цал ца-ца къавтIун бизияра, – куну, къавтIаврил макьан дурцуну дур.

КIюрххилссагу дуркуну, ссувхIатгу бувну, цIунилгу зузалт даврихун багьну бур. Шагьуннул дакI ялу-ялун оьлухълан диркIун дур, тачIав акъачIин Вали хIакьину вакссава чIал хъанахъисса циривав тIий. Ларсун бувкIун бур ахттайнсса. АхттайнссаннучIан бачин душру гьаз хъанан бивкIун бур. ДакIгу хъинну зия хьусса Шагьун махъва-махъ гьаз хьуну бур, лагмава бурувгсса – зунттул хъачIниха увксса Валийн ящуну бур. Дунияллул ххазина цинма буллусса кунма, Шагьун ххари хьуну бур. Яла, цала чал хьхьуригу дургьуну, ахьтта нанисса Вали аьжаив ивзун, та къаша-шавайвагу акъарвав, аьжаивну гъавгъун урхха тIиссса пикри хьуну бур…
Ахттайнссагу дуркуну, жа­гьилтал ссувхIат буллан бив­кIукун, Валил, оьвкуну Шагьуннуйн, га душвавравату чулийнмай буккан бувну бур.
– Итлай акъарахха, Шагьун, на ниттилссил ина буцин, ттула нину сагъну дунурара цила душ Муслимат ттун цIа куну буссия, вари вил гьалмахщар тIий. Банмур бакъа ливчIун ура…, – куну бур Валил, кIусса ссихIгу бивгьуну.

Щала чурххал базурдал зурзу увкусса Шагьун, ганахь ссихIгу къадурккун, зана бив­­кIун ссухIват буллалисса душварачIан:
– Зу балай уча тIий биявхха, душрув, дуларала му ччергъилу, – куну, ларсун ччергъилугу, увкуну бур балай:

Ва ттул кIирисса дакIнийн
ЛухIисса ккулла бивтсса,
Ва чаннасса дуниял
Вингу лухIи лаганнав!

Оьру чал ччармузуву
Вил ччан ливчIун лякъиннав,
Чуллу лахIлахIи чухъа
Чулу оьттул дуцIиннав!

ЦIу ласласи ттул яру
ХьхьичIун кIунтIатIи бувсса,
ЦIан хьхьунил бала бивну,
Вилцири аьтIи баннав!

ХъункIултIутIул ва ттул дакI
ЦIарал ччучлачи дурсса,
ЦIу хIаласса ккуллалул
Вил дакI-ттиликI ппив даннав!

Валигу ивкIун ур вичIи дирхьуну, тава куццуй яувцун авцIуну. Яла, кIура авну, буртти ивкIун чайгу, ххяххан бувну лавгун ур гичча.
Муния мукьах Шагьун Валих бакI къадугьлай бивкIун бур, Валигу, цукунчIав Шагьуннуяту дакI дуцан къабюхълай, хьхьичIаванияр хъинну ганихух лавгун, га бакъаний ацIан къа­хъанай ивкIун ур.

Хъиривгу буссар