Фазуясса махъ

Фазу Алиева

Парча

Пагьму-гьунардануву, къириятраву – ччарча вирттал хъуни бавриву, ччарча цала виричушиву давриву, зунттал хъами, иш багьувкун, кьини дурккувкун, чиваркIуннаяр лагьну къабивкIссар. Мунин барашинна дуллай бур Ккавкказнаву аьвзалзаманнайва бивкIсса амазон хъаннил билаятрал тарихрал, мунин барашинна дуллай бур ПартIу ПатIима, мунин барашинна дуллай бур Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилий зунттал хъаннил ккаккан дурсса къириятрал ва къучагъшиврул.
Ттун ччай бур ва макьалалуву ттула кьаламрал дус, гьалмахчу Фазу Аьлиевая цаппара махъру учин.
Гьай-гьай, кIулсса зат бур, Фазу Аьлиевал творчествалул анализ дурну, ххал бигьлан, кьимат бишлан, на я литературовед, я критик, ягу яру маз кIулсса аьлимчу, философ акъашиву. Мунихлуну, нагу, Фазу Аьлиевал творчество ххираминналгу, мунил хIурмат буминнал цану ккалли хьуну, ттула дакIнивасса махъ учин кьаст лахIлай ура.
Ттун, оьрмулул угьарасса ушиврийн бувну, хьхьичIвасса ва ттисса зунттал чичулт чIявуми ттунма ккавккун, архIал зий, дуклай бивкIун, кIулшиврийн бувну, на учивияв — хIакьинусса кьинигу Дагъусттаннал чичултрал кьюкьраву зунттал хъами-душваврал цанма лайкьсса кIанттурду бугьлай бур. Махъ бакъа, пагьму-гьунарданулгу, итабавкьусса луттирдал чIявушиврул чулухагу хьхьичIунмур кIантту бугьлай бур Фазу Аьлиевал.
Ттун ххаллилну кIулли, агана цалчинсса байчу щувкун, цила творчествалул ххуллий Фазу Аьлиевал бацIаву дурссания, цийнма цуппа щак тIун бивкIссания, мунища тачIав къабюхъантIий бивкIшиву хIакьину цуппа лавхъсса даражалийн биян. Мунищала архIал ттун кIулли, пагьму-гьунарданулгу мискин бакъасса, шавкьирай ва гъирарай творчествалул даврий зун сукку хьусса чIявусса жагьилтал, цайнма цивппа вих бакъа, цалчинсса байчу щайхту, ягу цалчинсса къатIайлабацIу шайхту, га цала личIи бувсса, цанма ччисса ххуллу кьабивтсса. Къакьабивтсса бухьурча, ялагу цайнма цивппа вих бакъа, таваккулданий къазий, чIявучин машгьур къавхьуну ливчIшиву.
Фазу Аьлиевал творчествалул ххуллийгу цикссагу захIматшивуртту, байчу щавурттугу хьушиву ттун хъинну кIулли. Пагьму-гьунарданул заллу аьлтту хъанан ивкIувкун, ганащал нанисса, дакIру мяшсса инсантурал цащава шайсса бахIужартту буллан бикIайсса аьдат дур инсантураву. Ттун ххаллилну кIулли Фазу Аьлиевал цуксса хъуннасса чувшиву цила дакIниву ляркъуссарив захIматшивуртту дух дан, цила мурадрайн биян.
Учин мукъун, цир чичул хъунмур мурад? На учивияв, чичул яла хъунмур мурад мури – цала дакIниву къювулий ва ххаришиврий лявхъусса махъ сагъсса лякъаву. КIулсса зат бур, цумур ниттил цукунсса оьрчI барчангу, га мяйжаннугу цамуниха къалавхьхьусса, ччиманал дакIнивун пишгу, махIатталшивугу рутлатисса оьрчI бикIайшиву.
Фазу Аьлиевал шеърирду ва назмурду, поэмарду ва кьиссарду мяйжаннугу сагъну лявхъусса рухIирал оьрчI бур. Мунихлуну Фазу Аьлиевал чивчумунил чIарах, ургъил къабувну, чIявусса къалагай, чIявуминнан га хIисав шай, чIявуминнал гайннул хIакъираву пикри бай, чIявуминнан Фазу Аьлиевал чивчумуниву цала-цала дакIнил пикрирду ва мурадру лякъай. Мунихлуну Фазу Аьлиевал чивчумур буккултран дард кIидачIултну, маслихIатчиталну чIалан бикIай.
Ттун Фазу Аьлиева, так ца чичу хIисаврай бакъасса, дуклаки душнугу, щар-къатта хьуну махъгу, лая-цIарай хIала-гьурттушиву дусса чIаххув инсаннугу, жаваб дулайсса къуллугъчинугу, оьрчIал нинунугу, халкьуннал депутатнугу ва цайми-цайми иширттавугу кIулли. Ци чулуха пикри буллай ургарчангу, ттуща къабюхъанссар учин Фазу Аьлиева дакI мяшсса, чин зарал хьуну ччисса, дан-дитанмуниву тIайладакъашиву итадакьайсса инсанни куну. Фазу Аьлиева дакI хъинсса, чин хъинбала хьуну ччисса, захIматшивруву, чIарав бавцIуну, кумаг бан ччисса, учин багьний кьянкьану, виричунал кунма, махъгу учайсса аслил ва намусрал инсанни.

Юсуп Хаппалаев
1992 ш.


БачIлай бура ссурулккуртта

Агь, ва гъарал, ва гъарал,
Ва гъараллагу дурив?
Руцлацисса чарсрава
КьатIа тIий дур ттиркьюкьив!
Уртту-тIутIал кьанкь дусса
Хьхьем риртунни хIаллурдайх,
Ссавнилгу ссурулккуртта
Бувтунни ттул хъачIунттайх.
Ци бави на, ци бави
Вай арулла рангиран,
Хьунавав, къахьунавав
Караматсса каниш дан?!
Канишругу къадурну,
Бавив къакIулли кIисса?
Валлагь, вичIилусругу
Хьунссия лап ххаллилсса!
Агь, ци бави, ци бави
Вай арулла рангиран?!
Сунттул яннарду кунма,
Ххябуккавив – гьухъри бан?
Юхсса чалагъай давив,
Ххал хьума ххари уван?
Агь, ци бави, ци бави
Вай арулла рангиран?!

Я багьа къабищунна,
Я парчари къаданна,
Аруллагу аьламат
Инсантурайх дачIланна!
Ласияра, ххуй душрув,
Линтру бара лахъисса!
Ласи, жагьил бурттигьуй,
Хьхьури дува ххаллилсса!
БакIру кIяла хьу къужрий,
Зугу пашман машару,
Зунгу хьунтIиссар буван
ЧIюлусса бишай яру!
Циняв мюрщи оьрчIангу
Хьувча хIакьину байран,
Пишкаш банну гьарманан
Арулва рангсса кьалан!
Юх, вай ттул магьри бакъар,
Ми ттун хъамабивтунни.
ХIакьину ттул хъачIунттайх
Ссурулккуртта бивтунни!

***
На ва оьрмулуву къабяйкьиншиврул,
ОьрчIний ттухь чIявуну учайва ниттил:
«Аькьлу-духIин дусса хьун ччай бухьурча,
Ина хъуниминнах вичIи дилуша».
Цанни хъуниминнах вичIи къадишин?
Цу уссар зунттаяр хъуна хьуссагу?
Кьянкьа бацIан лахьхьин, ссавур дан лахьхьин,
На бургара мудан ххира барзунттах.

***
Пахрулий бур кIялагьи,
ВацIлул зуманив ххявхсса,
Цийнур тIий байбишайсса
Ахир дакъасса вацIа.
КъакIулливав мурхьиран
Цуппагу бутайшиву,
ВацIлул зумакъирагъгу
Цамунил дугьайшиву?

Таржума М.-З. Аминовлул

Буттахъал аьдатру

Бюхттулсса зунттаву,
Архсса къутаннай –
Буттахъал аьдатру
Дуссар гьар кIанай.

Дуссар, тай луттирдай къачирчунугу,
Абадлий хIурматрай гьарца къатлуву.
Агар цIу духьурча цавайннал тIювай,
Ца цIарал кIалайгу цинявннан гьассар:

ЧIаххувраннияту чIаххуврал ласлай,
Цинявннал къатраву цIугу дишайссар.
Агар сул чIанулу, щичIа бунугу,
ИникIмалул ххяппа ливчIун бухьурча,

Цинявннал урцIаву иникIма дайссар,
Цинявннал къатраву ччатIгу бищайссар.
Агар цу-унугу кьатIув ачирча,
Ганахь ххуллухъин чин, циняв буккайссар,

Агар цу-унугу къашавай хьурча,
Ганан дарув ляхълай дуссар щалла щар.
Агар щих-бунугу маоьлий, аьтIий,
Щарнил ца зуманив цавай бухьурча,

Цамур зуманивсса щарнил халкьуннал
Бан хIадурсса хъатIи махъун бутайссар.
Агар щин-бунугу хъатIи булларча,
Зюннав-накьарттул чIу дахьва гьаз шайхту,
Мюрщи-хъуни къавтIий кьатIув буккайссар,

Цинявппа га хъатIуй гьурттугу шайссар.
ЦучIав накьлу хьурча, гьарца инсаннал,
Цаламанах кунна, дягъу дугьайссар.
Кьадарсса къел дарча шяравучунал,

Щалла щарнил ганан танмихIгу байссар.
Агар виричусса къел дарча цаннал,
Щала щарнил шадсса байран дувайссар.
ХIан ххираманая дусгу къаайссар.

Кьини дуркний увкIма цала дус айссар,
ЧIарав гъан хьуннина, лавайгу бивзун,
Гьантлул хъунаманал хIурматгу байссар.
Жун жула буттахъал кьадиртун дакъар,

Луттирдай чирчуну цала аьдатру.
Так аьдатирттая зума бавхътари,
Ттул хьхьичI бацIай ттула чIаххув-чIарахми.
Ттун ххал шай цIарал пар ца вилаххавсса,

Кания канихьхьун буллай нанисса.
Ххал шай ттун иникIма сул мурцIувусса,
Кания канихьхьун дуллай нанисса;
Наврузбагнал кьуру, хьамаран бивзсса,

Кания канихьхьун буллай нанисса;
ЛухIи варси ливчсса тIаннул чурттугу,
Кания канихьхьун буллай нанисса.
Чувнал дакIгу турди, душман увкIукун,

Буллугъсса ссупрари, дустал бувкIукун.
Буттахъал аьдатру, зунттал аьдатру,
Луттирдай чирчуну дакъахьурчагу,
Хьхьувайгу, дяхттагу, дакIру шад дуллай,
Ттигу жул оьттувух най дур ирсирай.

Таржума Н. Юсуповлул