Туристътал МахIачкъалалив хъунмасса хIаллай бацIаваншиврул

Марис Илиясов

Шагьрулул собраниялул бакIчинащалсса ихтилат

Махъсса шиннардий жулла республикалийн букI­лакIисса туристътал цалнияр цал чIяву хъанай бур. Вайксса туристътал букIлай, вай кьамул буллай къааьдатсса жулла республикалий ва ишираву дуванмур, щаллу дакъамур цикссагу дур, ванищала архIал къачанни итталун дагьлагьисса дахханашивуртту ва цIушиннардугу. МахIачкъала шагьрулул Депутатътурал мажлисрал хъунама Марис Илиясовлущалсса ва ххуллухсса жул ихтилатгу хьунни туризмалул хIа­къиравусса.

– Марис Сиражуттинович, хIакьинусса кьини жулла республикалул хъуншагьрулул туризм ци тагьарданий дур?
– Аьмну щалвагу Дагъус­ттаннай, ванивухва жулва хъуншагьрулийгу, махъсса шиннардий туризм хьхьичIуннай хьуну най дур, мунищала дуванмургу чIярур. ЛичIи-личIисса кIанттурдаяту бувкIсса туристътуран МахIачкъала хъанай бур, оьрусрай учин, «перевалочный пунктну». ЧIалай бур чIявуми туристътал, МахIачкъалалив бувкIун, гостиницалий ликказан дурну, рестораннавун, мивун-тивунгу бивну, республикалул цайми кIанттурдайн лаглай бушиву. Вайннан шагьрулий бавцIунунияр зунттавунмай ччай бур, нехру, жюружантту, цайми-цаймигу караматру ккаккан. Мукунма Дарбантливгу най бур. Жуннив, МахIачкъала шагьрулул каялувшиндаран, ччива туристътал шайссаксса шиккува, шагьрулийва, бацIан буван. Ва мурадрай, шагьрулул туризм хьхьичIуннай дувансса чаранну ляхълай, жу бувайссар личIи-личIисса ккуркки столлу, батIавуртту.
Уттигъаннугу, республикалул агьамми туроператортурайн, театрдал, музейрдал директортурайн, шагьрулул культуралул, спортрал ва туризмалул управлениярттал вакилтурайн ва туризмрацIун бавхIусса цайми-цайми къуллугъирттайнгу оьвкуну, хьуссия батIаву. Микку ххалгу бигьлай буссияв туризм, ацIра-кьура шинавун дакъача, хIакьину-гьунттий, гьашину, ялунчIил хьхьичIуннай дувансса ххуллу-хха. На тавакъю бувссия бавтIминнахь бусаймур дакI тIиртIуну, аьчухну бусан. Гьарцаннал цалва-цалва пикри бусласисса лахъисса хIаллайсса ихтилатру хьуна. Щаллу буван багьлай бур, шагьру машинарттал буцIаврицIун бавхIусса, транспортрал масъала – тихава туристътурал бувцIуну бувкIсса автобусру бацIан бувансса кIану бакъар, автобусругу ца-кIира километралул архну парковкалий кьабивтун, бахьтта бачин багьлай бур.

Цайми регионнай, хIукуматирттай тIурча, автобусру най бунава туризмалул объектирттачIа бацIан буван бюхълай бур. Гостиницарду ччиссаксса ва ччимур классрал бакъар. Чан-чанну тIий, вайгу ва чIявусса цаймигу масъалартту щаллу хьунссар тIий буру.
Цалссарив, МахIачкъала туризмалул чулуха цалнияр цал хьхьичIунмай хъанай бур, кIичIиртту бакьин буллай (Къорхъмасова, Университетрал майдан), цIу-цIусса объектру, паркру бакьин буллай. Фазу Аьлиевал цIанийсса ва «Борцов-революционеров» скверду бакьин бувссар. Ф. Аьлие­вал цIаниймур скверданий тIивтIуссар оьрчIансса уквасса майданну, укунсса кIанттурдайн арцух занансса каши цинявнначIа къадикIайхха, хаснува кулпатраву кIива-шанма оьрчI буний. Вания тийнмайгу ливчIми кIичIирттугу, паркругу, шагьрулул пляж ва цаймигу объектру бакьин буллантIиссар. «Борцов-революционеров» скверданий чIал къархьуну фонтан зузи дувантIиссар.
Шагьрулий чIярусса шадлугъру дуллалиссар, вайннух туристъталгу хъунмасса гъирарай буругай. Вай гьантрай, масалдаран, шагьрулул хъун майданнив хьуссар Кофелул фестиваль, шикку хьуссар щалагу Ухссавнил Ккав­кказнавасса баристътурал дянивсса чемпионат. Ваниннин ОьрчIру буруччаврил кьинилун хасну щалвагу шагьрулуву хьу­ссар чIярусса шадлугъру. Туристътуран жулла авадансса культура, аьдатру, багьу-бизу хъинну хIаз бизлай бикIай.

Хъинну машгьурну дур жучIара спортив туризм, культуралул туризм, гастрономиялул туризм ва цаймигу журарду.
Туризм хьхьичIуннай давриву цалва чулухасса бутIа бихьлай бур миллатирттал яннардаха зузисса модельерталгу.
– Уттигъанну хьусса шагьрулул бакIчинал Кубокрайнсса КВН-лий цIуну бакьин бувсса Къорхъмасовлул цIанийсса кIичIи­раваллицIун бавхIусса чIявусса хъярчру бия…
– ТIайлассар, бия, нагу усси­яв микку, хъяхъаву дував жагьилтурал хъярчирдайгу. Ци учиви, на рязира жучIава укун­сса, шагьрулул, республикалул каялувшиннарацIун, вайннал дуллалимуницIун ва дуван ка хъирив къалаллимуницIун, лях лавгмуницIун бавхIусса хъярчру буллалаврия. Цал-цал укунма хIисав къашаймуних, къулагъас дакъа ливчIмуних сахIналия був­сса хъярчирдал яру тIитIин бувай. Уку-укунсса кIанттурдай, дагьанттуву кунма, чIалан бикIайссар оьрму. КВН – ва анжагъ тIуркIу бакъар, ва жулла обществалул оьрмур.

– Гидтурал щаллушиндаралмур масъала цукун бур?
– Пишакарсса гидтал биял хъанай бакъар. Ларай кIицI ларгсса совещаниялий гьуртту хьу­сса туроператортурал бувсмунийн бувну, МахIачкъала шагьрулул тарих бикIайкун, багьайсса куццуй куртIну кIулсса гидтал чанну бур. Шагьрулул администрациялул Спортрал, туризмалул ва жагьилтурал иширттал комитетрал гьанулий тIивтIуссар гидтал хIадур бавриха зунсса хасъсса отдел.

Шагьрулул каялувшиндарал хьхьичIсса ца агьаммур масъала – думур дурурччуну, гихуннайгу дачин давур, шагьрулул чIалачIин ялу-ялун ххуй дуллалавур. Шагьрулул инсантуран ва ялун бувкIсса туристътуран хIаз дизансса, республикалул ва хъуншагьрулул хъамаллуран жулва багьу-бизу, культура ккаккан дувансса, вай цIунилгу жучIанма бучIан гьуз учин буллалисса давуртту дуллалавур.
Жулва шагьрулул бухмур бутIа, шиккусса тарихийсса кIанттурду, лази-лакьи бувну, низамрайн буцин багьлай бур, Бакуй, Ттуплислив, Ереваннай, Самаркьандрай, Ташккантлив кунма, жучIавагу «Бухмур шагьру» бикIаншиврул.

– МахIачкъалалив бувкI­сса туристътурахь, цайми кIанттурдаясса вилва дустурахь, шикку хьхьичI­ва-хьхьичI чун гьансса маслихIат буван­тIиссия ина?
– Ттухьва цIуххавай, маслихIат бавияв шагьрулийсса музейрдавун гьан, чара бакъа. МузейрдайхчIин Дагъусттаннал халкьуннал багьу-бизу, лавгмур ва хIакьинумур, флора ва фауна – цимурца кIул хьунтIиссар. Музейрдаву ттигу зий бур лавайсса даражалул пишакартал – хьхьичIсса никирал инсантал.
Ялагу маслихIат бавияв шагьрулул кIичIирттавух буккан, Тарки зунттуйн лахъан. Шиккува кIицI лаган, уттигъанну цавай туристътуращалсса ихтилатраву миннал кIицI лавгуна МахIачкъалалив бучIайхтува най дуна щуркIал шайшиву Ккавкказуллал, Дагъусттаннал архитектура, цайми кIанттурдаха къалар­хьхьусса. Ялагу туристътуран хъинну нахIу дизай жулла дукрарду, дахха-дахханасса, лавайсса даражалул ва цIуллу-сагъшиврун мюнпатсса. Шиккува кIицI лаган, ва чулуха Дагъусттан Аьрасатнаву ца яла хьхьичIунми регионнал сияхIрай буссар.

– Жулва лакрахь, да­гъусттанлувтурахь ци учин бюхъанссия туризмрацIун бавхIуну?
– Ттун ччива жулва инсантуран бувчIуну туризмалия жунмасса мюнпат-хайр къачIивисса бушиву. Туристътал жучIанма кIункIу хьуншиврул жучIара дур цимурца – зунттурду, хьхьири, къундалул авлахъру, нехру, бярду, щаращив… Махъсса шиннардийсса тагьарданийн бувну жучIанма туристътал нех дирхьуну най бушиву жува жунма шай­ссаксса мюнпатну ишла буван аьркинссар, укунсса хIалу ччимур чIумал ва ччимур региондалу­хьхьун къадирияйссар.

Тавакъю бавияв жулва инсантурахь жулла лажин лухIи къахьунну, жулва ххаллилсса тарихрайн, аьдатирттайн, багьу-бизулийн, жулла авадан­сса культуралийн ххют къадагьанну къуццу тIун: ччи-ччинийн цIинцI къадичлай, цала дуллалимунил, зумату нанисса ихтилатрал ялув бавцIуну бикIан. Ялун бувкIсса туристътал жулва кIанттун къалайкьну къуццу тIий хIисав хьуну, балики мукунминнай аьй дуван ччан бикIарчагу, мугу хъинну мугъаятну, лайкьну, кIукIлуну дуван. Жулва-жулва къатраву жува цинявппагу марцIсса буру. Ванищала ччива, циняв аьйрдугу хъуниминнай къадуллай, гьарцама, цалва квартиралул, къатлул, кафе-ресторандалул бухкIуллия тийнай шайхтугу, цалла подъездраву, хIаятраву, цалва кIичIиравугу марцIшиву дуручлай, подъездраву лампочка даххана дуван багьлай бухьурча, му дурну, къатрал хьхьичIсса мурхьирайн щин дуртIуну, цалла-цалла дуллалимунивух оьрчIругу хIала бавкьуну, мурхьру кIяла буван, щях-чIирайх сир буккан багьлай бухьурча, бувккун, шаймур дурну.

Ихтилат бувссар
Бадрижамал Аьлиевал