Лакку мазраха дакIнийхтуну къуллугъ бувсса аьлимчу

Саэд Хайдакьов кулпатращал

Дурусну 60 шинал хьхьичI (1962 ш.) дунияллийн бувкссар Хайдакьхъал Саэдлул сакин бувсса лакку мазрал ва оьрус мазрал цалчинсса словарь. Луттираву буссар 13000-ннийн бивсса махъру. Итабавкьуссар ва словарь кьатIаллил ва виваллил миллатирттал мазурдийсса словарьдал паччахIлугърал издательствалул.
Ва словарь дунияллийн бувккун гьашину хъанахъиссар 60 шин. Саэд цува дунияллийн увккунгу хъанахъиссар 105 шин.


1986-ку шинал дунияллия лавгсса совет аьлимчу, филологиялул элмурдал доктор, лакку мазрал ахттарчи, МахIаммадлул арс Саэд Хайдакьов Дагъусттаннал агьалинал тарихраву яргсса ххуттай цIа личIансса давуртту дурсса инсан ур. ЧIярусса шиннардий ва зий ивкIун ур РАН-далул Мазру лахьхьаврил институтрал ккавкказуллал мазурдил отделениялий. Дагъусттаннал миллатирттал мазурдийсса ва оьрус мазрайсса академический журалул словарь хьхьичIва-хьхьичI ваналли итабавкьусса. Ва ялагу, Москавливсса СССР-данул Элмурдал академиялул Мазру лахьхьаврил институтрал дагъусттанлувтурава цалчинсса аспирантгур. Шикку кIицI лаганну ванал найбунува язи бувгьуну къабивкIшиву лингвистнал ххуллу.

Хъунама арс МахIаммад

Увну ур Саэд 1917-ку шинал Гъумук, заргалнал кулпатраву. Дянивмур даражалул школа къуртал бувайхту, 1933-ку шинал, дуклан увххун ур Орджоникидзеллал шяраваллил хозяйствалул институтравун. Ва сийлийсса институт къуртал бувну бур лаваймур даражалул дипломращал, тиккува аспирантуралуву дуклайгу ивкIун ур.

Амма, ппу захIматну къашавай хьуну, дуккавугу кьадиртун, зана хьун багьну бур Гъумукун. Ппу дунияллия лагайхту, кулпатраву хъунама ухьувкун, ни­ттилсса, мюрщими уссурссунналсса буллан багьну бур ванан. Гъумучиял школалий биологиялул, тарихрал ва ингилис мазрал дарсру дихьлан ивкIун ур. Зий унува, заочнайну немец мазрал курсругу къуртал бувну, немец мазрал дарсругу дихьлан ивкIун ур.

1950-ку шинал Дагъусттаннайн увкIун ур академик, Мазру лахьхьаврил институтрал директор, Мещанинов Иван Иванович. Саэд Хайдакьовлул дарсирдал хIайран увсса ванал, маслихIат бувну бур мунан Мазру лахьхьаврил институтрал аспирантуралувун уххан. Академикнал маслихIат кьамул бувну, лавгун ур Саэд Москавлив – лингвистикалул кIулшивуртту куртIгу, цIакьгу дуллан, багьа бищун къашайсса хъинбаларду Дагъусттаннал мазурдил элмулун буллан, лакку маз абад буллан. КутIасса чIумул мутталий ванал итабавкьуну бур ла­кку мазрал элмийсса тарих авадан бувсса луттирду. Миннувух «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарь», миллатрал мусил ххазинану ккалли бан бучIисса словарь.
1961-ку шинал ванал итабавкьуну бур «Лакку мазрал лексикалул очеркру» тIисса монография, хъиривва буккан бувну бур «Лакку мазрал лугъатирттал очеркру» тIисса жужгу. Гьаннайсса, ряхра шинал мутталий шанма лу.

Цуксса мазравун кьувтIуну, чялишну зий ивкIун урив ххал увара аьлимчу. Чара бакъа кIицI лаган аьркинни, 1962-ку шинал итабавкьусса лакку мазрал ва ­оьрус мазрал словарьданий Ла­кку улклуйсса сайки циняв щархъал топонимикалул цIардугу дуллуну душиву, вагу таниннин щилкIуй къадурсса даву диркIшиву.

1953-ку шинал ванал дурурччуну дур элмурдал кандидат хьунсса диссертация, 1970-ку шинал тIурча, хьуну ур элмурдал доктор. Ванал цIанил хъунмасса хIурмат бур мазраха зузиминнал дунияллий. Ва ур жулва ва кьатIаллил билаятирттай дурксса ттуршунниха лирчу­сса элмийсса давурттал автор, ацIниясса монографиярттал заллу. Ванал давурттаву дур лакку мазравун ва дагъусттаннал цайми мазурдивун аьрабнал ва парснал махъру багьаврин хас дурсса элмийсса хъиривлаявурттугу.

Ва ивкIун ур Москавлив­сса Дагъусттаннал культуралул кюрттарал-ккурандалул гьану бивзминнавухсса ца. «Дагъус­ттан» Культуралул центрданул президент Арсен ХIусайновлул бувсунни ва царагу ккалли дувансса мероприятие лях гьан къаритайсса, хъунасса патриот ва маслихIатчи ивкIшиву.

Саэд Хайдакьовлул цIаницIун дархIуну дуссар лакрал халкьуннал «ПартIу ПатIима» тIисса балай дунияллийн буккан бавугу. 1954-ку шинал бувксса «Дусшиву» альманахрал 3-мур номерданий бивщуну бивкIссар «ПартIу ПатIима». Вара шинал таржумачи Семен Липкиннул таржумагу бувну, му бивщуну бур «Дагъусттаннал правда» кказитрайгу. РяхцIалку шиннардий Хайдакьовлул лакку мазрайн таржума бувну бур «Ромео ва Жульетта» пьеса.

Саэд дунияллия лавгун ур 1986-ку шинал, увччуну ур Москавлив. Арсен ХIусайновлул бувсунни Саэд Хайдакьовлул кулпат, Щайхлул душ Басират, Москавлив яхъанай бушиву. Зий бивкIун бур Москавлив шагьрулул Адвокатътурал коллегиялий. Хъунама арснал, МахIаммадлул, къуртал бувну бур Москавуллал И. М. Сеченовлул цIанийсса паччахIлугърал медициналул институт, яла Медико-биологиялул институтраву дурурччуну дур элмурдал кандидатнал диссертация. Космосрал биологиялул ва медициналул элму ахттар дуллалисса ванайн Канаданавун зун оьвкуну бур, тийх элмурдал докторнал диссертациягу дурурччуну дур.

На «Фейсбукрайсса» молекулярный биолог МахIам­мад Хайдакьовлул подписчикра. КIулли геронтологиялул элму лахьлахьисса ванал «Трезвый взгляд на антистарение» тIисса лу итабавкьушиву ва лу цуппагу машгьурну бушиву. КIулли ва Дагъусттаннайнгу ившиву. 2021-ку шинал ванал бия укун­сса пост: «Зувира шинал лажиндарай къаивсса Гъази-Гъумукун, – Дагъусттаннал дякюрттарайн ивра». Вара шинал март зуруй бия цамургу пост, хъуннабавал къатрал чIирал чарийсса чичру дуккин кумаг бувара тIисса. Саэдлул чIивима арс Камил Мос­кавлив яхъанай ур. Ваналгу Пироговлул цIанийсса медициналул университет къуртал бувну бур, яла А. И. Вишневскийл цIанийсса Хирургиялул институтраву ординатурагу бувккуну бур. Къуртал бувну бур Аьрасатнал ХIукуматрал шяраваллил хозяйствалул академиягу. 2013-ку шинал ваналгу итабавкьуну бур «Шамширы» тIисса лу, XII-мур векрайра машгьурну диркIсса турдаясса. Гьаннайсса, хъуна­сса аьлимчунал арсругу мукунма итххявхсса, бюхъу-гьунар сахаватсса хьуну бур.

Ва макьала хIадур дуван кумаг буваврихлу барчаллагь тIий бура Москавуллал «Да­гъусттан» Культуралул центрданул президент Арсен ХIусайновлуйн ва педагогикалул элмурдал доктор, профессор Мисиду Щурпаевайн.
Суратру: МахIаммад
Хайдакьовлул архиврава