Бусияра «ЧIимучIалттухь» гъинтнил хаварду

Ххирасса оьрчIрув! Вана къуртал хьунни ирглий­сса дуккаврил шин. Вана жущава цал уттигу ххарину, шадну «Барчаллагь, дуккаврил шин!» учин хьуну. Гьар дуккаврил шинал ахирданий ялун дияй цамур байрангу – ОьрчIру буруччаврил кьини.

ОьрчIру буруччаврил байрандалиясса ххаришиву ярг дувай гъинтнил каникуллу дайдишаврилгу. Барча дуллай буру, оьрчIрув, кIирагу, шаннагу байран! КъачIаллихха барча дуван. Ялунгума чIалну барча дуллалийни хIаз бикIай, байран лахъи лаглай, дакIру таза дуклай. Жу дакI дарцIуну буру зу ххуйсса кьиматирттащал бувкхьунссару гъинтнил каникуллайн, школалийсса оьрмулуву яла лахъими ва хIазми каникуллайн тIий. Гъинтнил каникуллая зува неъмат ласлай бухьувкун, хъамамабитари «ЧIимучIалттуйнгу» чичлан, зува цукун бигьалаглай буссарув. Гъинтнил чIун — чIимучIалттул чIунни. «ЧIимучIали» — зул вихшаласса дусри. Бусияра зула дуснахь зулва гъинтнил хаварду, чичлачияра шеърирду ва магьри. Ялугьланну! Гьан бувара зулва хаварду, назмурду зунма къулайсса журалий: ччарча почталийхчIин, ччарчагу – электрон адресрай: patimat_ramazanova1968@mail.ru
«ЧIимучIали»


Ххирасса оьрчIрув! Гьай-гьай, дакIнийхтуну ххари шара на оьрчIал лакку мазрайсса назмурду редакциялийн диян дуварча. Ххари шара ­оьрус мазрайсса назмурду ларсун бувкIнийгу. ЛичIийрив, гьунардихха! Ци мазрай чичирчагу, пасихIсса шеъри чичинсса гьунар. ХIакьину таржума дуллай бура лакку мазрайн оьрчIал цаппара назмурду, вай «ЧIимучIалттуйн!» диян дурминнайнгу барчаллагьрай.
ПатIимат Рамазанова

Аьрасатнал
Виричу НурмахIаммад ХIажимахIаммадовлун

Вин диркIсса ххирасса
назмурду ва спорт,
Вил ппугу усса ур
яхIлув-хIаписар,
Инагу, душманнайн
данди авцIуну,
Виричунал цIанин
лайкь хьуну ура.

Чувшивугу дусса,
тIайламур ччисса,
Цинявннан ххирасса,
ляваличIисса,
Ватан ххирашиврул,
ватан дуручлан,
Аьраличунал пиша
язи бувгьусса.

Бюхъайссия вия ххуйсса
шаэр хьун,
Аьрайнсса ххуллурдайн
къаувкссания,
Бюхъайва цIа дурксса
спортсмен вия хьун,
Дяъвилул цIаравун
къаххявхссания!

Амма ччи-ччинаща
хьугу-къашайссар
Дяъвилул цIаравун
шагьидну ххяххан,
Ватандалул цIаний
жан кьурван дурну,
Кьурукьну левххун
гьан абадшиврувун.

Асият Аьбдулварисова,
Уцмиюртуллал школалул
6 «г» классрал дуклаки душ

Ниттихь

Дадай, ттул ххира дадай,
На хъун ан, тарбия ан,
Биялсса захIмат бихьлай,
Хьхьурду уттара дуллай,
Ина дура яхI буллай.

Дадай,ттул ххира дадай,
Гьантлул хъирив гьантта най,
Арсная жагьил хъанай,
Ттуйнугу чани чIалай,
Ина дура шад хъанай.

Дадай, ттул ххира дадай,
Вил захIмат зия къагьан,
Вил ччаврин лайкьсса чув хьун
Нагу хIарачат банна,
Виха дуаьгу дуллай.

Хъуннабавахь

На вийн чичинна цIунил,
Хъуннабавай, вил чIуних
Нава мякь багьну усса,
Гужну ххуцI увккун усса.

Хъуннабавай, яхI бува,
Ява на зана хьуннин,
На вил ялун учIанна,
КIюрххил буккай бургъищал.
Давид Щайхов,
ш. ЧукIун


Дунияллий цалчинмур ахъ цукун хьуссарив кIуллив, оьрчIрув? ВахIшисса инсаннал шалашрал чIаравсса ччюрклил бакIуя. ВахIшисса инсаннал дуркумунил ххиличIрурду экьидичайсса кIанттай, ччюрклил бакIулул чIарав, гьаннарай мяра ххявхссар. Щюллишиврувун бахьлавгсса ччюрклил бакIулул вахIши бакIрай ацIан увну, мунан бувчIуссар, цалва нуххул-пукьлул чIарав ахъ буварча, къулайшивугу, хайр-мюнпатгу бикIантIишиву. Вана укун, ччясса заманнай инсаннал дукиялувун дагьссар ахънилсри, уртту-ххяххия, жагь чIапIив букайсса, жагьгу мархха букайсса, тIутIив, кьяртив, му-та. КIиазарда шинал хьхьичIва бувгьуссар ттаттахъал цалчинми кьая, мукьазарда шинал хьхьичIва дуллай байбивхьуссар уртту-щиная накь. Дургьумур ххяхлай, ххярхмур ядуван чапарду дуллай, хьуссар ахъру. «Огород» тIисса оьрус мукъул мяънагу миччар нанисса, яни «огораживать» тIисса мукъуя. ЦIанакул ахъ тIисса мукъул зул хьхьичI бацIан бувантIиссар ахънилсса дургьусса маршри: къурул, чIикIунтIалул. ХьхьичIаварив багърал ва ахънил личIишиву къадиркIссар, гьарзат хIала-ккалану дугьайсса диркIссар. Аьрщарал парча биривсса заллу хIарачатрай ивкIссар дуки-хIачIиялун, цIуллу-сагъшиврун ва ххуйшиврун аьркинсса гьарзат ххяххан дуван. Машрикьуллал багъраву хъункIултIутIив къавахъращал ва сунувращал даркьуну ххяхлай диркIхьурча, оьрусналмур багъравурив, ахъувурив къурул ва кьаялул чIарав ххяхлай диркIссар хъасагу, суврагу.

«Багъравурив, ахъувурив» тIисса калима дуссар оьруснал халкьуннал балайлуву: «Во саду ли, в огороде девица гуляла» ( «Багъравурив, ахъувурив ххуй душ сайрданий бия»). Ва калимагу таний багърал ва ахънил дазу къадиркIунтIийри лярхъусса. Европанава цалчин лавсун бувкIсса ятIуккур (помидор) чув бувгьусса ххай буру? ТIутIал дянив, багъраву. Мяйжанссар, уттигу тамансса ахънилссаннул шагьрулул паркру чIюлу бувай, чIапIив хъунисса калан ва цаймигу ахънилсса бакIрайн дагьай. Гьай-гьай, инсан ахънилссаннуха хIурмат буллан ивкIссар миннуя цIуллушиврун, чурххан хайр-мюнпат бушиву кIул хьувкун. Ссавур бусса лаччул, чимусул, къурул ва цаймигу ахънилссаннул гуж-кьуват? Жавабру ля­къинну бухзаманнул жамичитурал журналлай. Зуманийнмай хьунсса чара бакъа хьхьириву лахъи лавгсса жамирдай­сса матростал, бакIру цIий бур тIий, хIал бакъа, азурда хъанай бивкIссар. Капитаннангу бувчIлай бивкIссар ми цинга цIуцIаврил бас буллай бушиву. Дуки-хIачIиялул луртанну диял хъанай диркIссар, кьакьан бувсса ччатIул-макьарттал чуваллу, кьацI учинмунил кьаллу. Ккаши къабивкIссар, матростал цивппагу бувччуну бушиврий мукIру хъанай бивкIссар, амма къашай хъанай бивкIссар. Ттуршра шинал хьхьичI ва иширал хъирив лаян къахъанай бивкIссар. Утти жунма кIулссар савав ци диркIссарив. Жамилийминнан витаминну биял къа­хъанай бивкIссар. «Витаминну» тIисса махъ жагьилсса махъри, кьулчинмур аьсрулул махъри. 1880-ку шинал витаминнал ссигъа бувчIумагу оьрус хIакин Лунинни. ХIакинначIа ичIува бивкIссар кIулли бу­сса кIива ххурххуппа. Цалчинмур ххур­ххуппалувусса кIуллан Луниннул марцIсса, натуральнайсса накI дулайсса диркIссар, кIилчинмур ххурххуппалувуминнун — цала дурсса искусственнайсса накI. Цала дурминнувугу диркIссар аьгъушиву, белок, нацIушиву, гьаннайсса, марцIсса накIливу думур гьарзат. Амма кIилчинмур ххурххуппалувуми кьатI хъанай бивкIссар. Луниннун бувчIлай бивкIссар ми литIлатIиминнун ци-дунугу диял къахъанай душиву, чIирисса, чансса дунугу, диял къахъана­хъишиву. Зувиллий кIира шинава чурххан, цIуллушиврун, яни оьрмулун, диял къахъанай диркIсса затурттин цIа дирзссар. Польшанал аьлимчу Казимир Фуклул маслихIат бувссар миннун витаминну цIа дизан. Ва латин му­къуя хьусса махъри: «вита» латин мазрай оьрму тIиссар. А,В,С, Д, Е … – укун байбихьлай буссар латин азбука. Медициналуву латиннал хIарпру хьуссар цIуллушиврул азбука, витаминну ккаккан буллалисса. Ча, витамин «А» аьркинссар мюрщи оьрчIан, аьнакIул оьрчIан, бюрчурдин – чурх буклай, хъуни хъана­хъиминнан. Ва витамин аьркинссар хъуниминнангу, «мурчIи аьнакIуйн» къабу­кканшиврул. «В1» витамин биял къахъанахъисса инсаннал ка, ччан дугьайссар, ва азарданийн полиневрит учайссар. Витамин «Д» аьркинссар рахитрая бурув­ччуну бикIаншиврул. Гьаннай­сса, витаминну чIярусса азардал хIакинталли, жура-журасса азардая бурувччуну бикIаншиврул, витаминну дуки-хIачIиялуву дузалну бикIан аьркинссар. Масалдаран, ХIакин-каландалул цIумулул цIуцIаву хъин дувай­ссар, ттиликI цIуцIиминнан кумаг буссар Къалпуз-ХIакинная ва Бадиржан-ХIакинная.
Н. Надеждина
« В саду ли, в огороде…» тIисса луттирава

Ххирасса оьрчIрув! Жу «ЧIимучIалттул» хъаттирдай гихунмайгу буслантIиссару зухь ХIакинтурая-Ххяххияр­ттая, инсантал хъин буллалисса ахънилссаннуя. ХIадурну би­кIия­­ра ккалан, витаминнал хIа­къи­равусса зулла кIулши­вуртту куртIгу, цIакьгу дуллан.