Бусаларттавун багьсса Бариба

ХIакьинусса кьинигу Хъювхъиял хъуни инсантуран дакIний бур 1918-1921-ку шиннардий цала шяраву хьусса оьлусса ишру ва миннуцIун бавхIусса Чамал ХIажинал душнил Барибал бакIрачIан бувкIсса кьадарданиясса бусалартту.
Чамал ХIажи ивкIун ур Хъювхъиял шяраву хъинну сий дусса, чIаванияцIава халкьуннан бусрав­сса адамина. ХIажинан ацIния кIира шин хьусса чIумал, мунал ппу ивкIуну, нину лирчIун дур кувннаяр кув мюрщисса шанма оьрчIащал щащарну. ХIажинан пикри хьуну бур, къалайчишиву дуллай, цала кулпат бакI буккан буллансса. Мунал, хъунасса адаминал кунна, кIяла байсса бивкIун бур дувсси, дизайсса диркIун дур абия, бакьин байсса бивкIун бур вара­къив, кIункIурду, урхьри.
Лавгун ур ХIажи Кураллавун маэшат буллан. БатIлан ивкIун ур кIяла бансса дувсси. Кураллал, чIивисса оьрчIайн вихшала дакъа, къабуллан бивкIун бур мунахьхьун цала дувсси кIяла бан. Тийх ятти-къушлий ивкIун ур ванал угьара­сса буттал ссурахъу. ХIажинал танахь тавакъю бувну бур, усттарда тIий, цаппара хIаллайсса цал къушлий щяикIу, даву нара дулланнача куну. Мукун, та усттарди тIий, ХIажинал дувсси батIлай, цала марцIгу буллай, цала кIялагу буллай, зун ивкIун ур. Хъуннасса даву канилух дурксса къалайчинал къабанну дувсси кIяла буллалисса чIавасса оьрчIай тамашалий къужагу ивкIун ур.
Ххуйсса арцугу ляркъуну, укIлан ивкIун ур тиха ХIажи ниттил ялун, чан-чанну тIий, ххуй хъанан бивкIун бур маэшатгу, ниттий, оьрчIай хьуну дур дучIисса янна-ус. Щарнил агьулданунгу хъиннува бусрав хьуну ур Чамал ХIажи. Къалайчишиву дакъасса, ванал диркIун дур цамур касмугу: цала буттахъаяту лавхьхьуну, урттул даруртту бувну, ванал хъин байсса бивкIун бур инсантал; хъин дайсса диркIун дур ккулла-ххаржандалул диян дурсса щавурду, базайсса бивкIун бур гъавгъсса базурду.
Арснал ляхълахъимунийну мунан кулпат банмургу махъ дирхьуну, дахчуну дур нину арснахун, цила чIумал кулпатрал хьун аьркинна тIий. Арсналгу куну бур, буцларчан, ттун та ХIусайнал душ Аминат ччива, амма тай авадан­сса инсантурал ттун, ятиннан, душ къабулунссар, мунияту цалсса му масъала щяв бишинну куну. Ни­ттил, пикригу бувну: «Ттул зумату муси зизинххурав, на ХIусайначIан гьарчан, вияр ххуйманан булунххурав душгу, булларчан», – куну, таваккул бувтун, ларгун дур.
– ХIусайнай, вил хъус духьурчан, жулгу симирдаврал кьини дуссарча, вил оьрмулувун ияннин ттул арсналгу ми кIираксса хъусгу лякъинтIиссарча, ттул арснан вил душ Аминат ччай бур, була му душ, на зана маритара, ина къааьйкьинтIиссара, – куну бур. Таналгу, бурганну, пикри баннугу куну, ахиргу буллуну бур Аминат Чамал ХIажинан. Аминатлунгу хIакиншиврул касму ла­хьхьин дуллай, ганияту ххуйсса, ка савав­сса лащар хьуну бур, лагма щархъая, кIани-кIанттая вайннайн къашайшалтрачIан оьвтIун бивкIун бур. Вайннал цалагу шанма-мукьва оьрчI хьуну бур. Ми оьрчIавасса цану хъанай бур бусалардавун багьсса Хъювхъиял Бариба.
Чамал ХIажи айивхьуну ур арулла шинавусса цала арснан МахIаммадлун Кьуръан лахьхьин буллай, ххюра шинавусса Барибагу, гайннал махъ щябивкIун, буруглай, вичIилий бикIайсса бивкIун бур. Шанма зурувун цийнува цила душнил Кьуръан лавхьхьуну лявкъукун, ппу махIаттал хьуну, душнил Кьуръан лахьхьаврил хъатIи бувну бур. Цила личIлулшивруцIун, аькьлу-кIулшилуцIун Бариба буттан ляличIину ххирагу хьуну бур. Мяйра-ацIра шин хьу­сса душ щина-цIаралсса, ризкьи-кьинилулсса буллан бивкIун бур. АцIния мукьра-ххюра шинаву щарссанил ттихIайсса къур цилалу ттихIлан бивкIун бур. МуницIун Бариба я бацIайсса, гьайбат дуссагу бивкIун бур. Мунияту ппу ванин щилчIав лавмартшиву-зат къадан мудан личIлулну ивкIун ур, арснайгу дюъ дирхьуну дур, ссийяту я чан мабара куну.
Барибах буруглагисса ва ччисса мадарасса жагьилтал бивкIун бур шяраву. Ванил уссил дус ­Аьлил вайнная къауккавай, Барибай я бавцIуну ивкIун ур. Вайннала кIичIиравусса БарцI-МахIаммада тIисса жагьилгу, цила Барибал ссурахъу МахIаммадгу ванийн тамахIну бивкIун бур. Ми хаварду баллалисса уссу МахIаммад ивкIун ур ссихь, вин Аьлиллуяр ххуй­сса адамина бакIрайн къаагьай­ссар, хьурчан, так Аьлиллунна ина хьунтIисса тIий.
Ца кьини, Барибагу мюрщими оьрчIачIа кьабивтун, Аминат кьатIурдай дурккун дур. Ца­ппара хIаллава цIияллийхчил ни­ттихь шардай дачу учин лавгун бур Барибагу. Ккарккун дур нину кIичIираву щябивкIсса хъаннил бусласисса хавардах вичIилий. ЦIияту оьвкуну бур ниттийн, ганилгу цIана наннача, насу шаппай куну бур душнихь.
Барибан хIаз бивзун хъаннил бусласисса хаварду, зункIуллуйсса чарий бакIгу дирхьуну, вичIи дихьлан бивкIун бур гайннах. Микку Бариба шанул лях лавгун, ганил хьувух руртсса чарсса диркIун дур чарийн дагьну. Му ккавксса БарцI-МахIаммада, цIияллихчил хьуну, хIаллих БарибачIан гъан хьуну, чарийн дагьсса ганил чарслуйсса арцул чалпас хIаллих чIиллух кьуркьуну, цувагу акъа хьуну ур. Бариба чантI увкуну, шаппай бувкIукун, цила чарслуйсса жангри зизлай ккавккун, махIаттал хьуну бур, ва цукун дурцссар тIий. Лавгун бур цуппа чулий багьсса кIанттайн, чалпас къаляркъуну дур. Нинугу, душгу пикрирдай бивкIун бур, га щилчIаврагу къакьуркьурвав тIий. Цаппара хIаллава Аминат оьл бакьин ларгсса кIанттай, та кьини тия чулсса ххяллий щяивкIун ивкIсса къужлул бувсун бур Аминатлухь, укун БурцIил, махъачил гъан хьуну, Барибал чарсса кьуркьуна куну. Вагу ларгун гайннаннийн, оьвкуну жагьилнайн: «Хула, учIи акъуй, му ттул зат шиккун дула!» – куну бур кьянкьану.
Ганалгу, дурккун жиплива, дуллуну дур Аминатлухьхьун Барибал арцул чалпас.
– Тти му кьацI бащи, акъахьурчан ина МахIаммадлул сагъну къаитантIиссара! – куну, ганайн нааьнагу дурну, ларгун дур Аминат.
БарцIгу чIал къавхьуну лавгун ур хIалтIилухун. Цаппара манзил лавгун бувкIун бур Чамал ХIажиначIан Бариба була учин ­Аьлиллул чулухасса мугьисалт.
– Ттул душ чIивиссар, щар булунуксса къавхьуссар, муксса хьувкун, ци-бунугу булланну, – куну, Чапал ХIажинал ми зана бивтун бур, душ чIумувун бияннин ссавур данну, цалсса так махъ кутIа банну тIий, миннатирттай гайгу бунува.
Аьлиллуннив му зат хъинну бювххун бур. Цаппара хIаллава ганал гьан бувну бур цала ссурахъу Барибайн цила буттарссу оьвтIий дия учин. Ганил буттарссичIансса ххуллугу бивкIун бур Аьлилхъал хьулухух. Аьлил цала дарвазалух къарал буллан ивкIун ур Бариба кIичIиравух бачиннин, Бариба шаппату бувккун, буттарссичIан най, Аьлилхъал хьулухун бияйхту, увккун дарвазалуха, Аьлиллул га цала хIаятравун ххюрхху бувну бур. Ганил бакIрая карщи лирккун, хIаллурду кьукьин ччай, гайннуцIун лачIлай, Барибал хIаллурду бириян къабитлай, талай буна, дурккун къатлувату Аьлиллул нину Зувайрижат: «АцIу, бавал, ацIу, ва винма буцайсса душрихха, ванил хIаллу кьукьайххурав?!» – куну, арснаща чIила зерххуну дур. БавтIун бур чIахху-чIарахми, гьаз хьуну бур аьлагъужа.
– Вила душ Аьлиллул бувгьунни! – куну, щиллив Чамал ХIажинайн оьвкуну бур. Микку, ттупанграйнгу хъап куну, сситтул айгьин къахъанай, авчуну ур Чамал ХIажи. ХIаятраватува кIийн къатлувусса арснайн оьвкуну бур:
– Да, укку дунияллийн, ва ацIа ивчIайсса кьинирича! – куну.
Ппу куна, ссибивзун, ттупанггу лавсун нанисса МахIаммадлухь бувсун бур цала ссу Аьлиллул бувгьусса.
– Туну, буллуния инагу, вичIанма хIурматрай була учин бувкIун бакъаяв?! – куну, МахIам­мад, ттупанггу кьабивтун, увккун авчуну ур.
– Дукьу, Тагъуй, инагу адамина диркIун дакъарача! – тIий, Чамал ХIажи, айгьин-угьан къа­хъанай, авчуну ур кIичIиравух ттупангращал. Ца ккучун арамтурал хьхьичIун дурккун, га ацIан увну ур: «Хьусса цичIав бакъар, душнища махъунмай лихъан бювхъуну бур!» – тIий.
Гайннал итакъаакьлай, Чамал ХIажи ссугай, чIу букьаннин дяъвай ивкIун ур.
Цаппара гьантравун Кьукуннал ХIажи-Муса ХIажи, Вихьуллал Шулуми-ХIажи, НицIавкIуллал Хъун ХIасан ва ЧIиви ХIасан – циняв кIяла чIиртту бувкIун бур Чамал ХIажиначIан, миннатру буллай: «Та жагьилнан вил душ хъинну ччай бур, кьянкьа бурчуйн малахъларда, жул хIурматгу бувну, була му душ та Аьлиллун! – тIий.
Гайннахь душ къабулунна куну, къаччан бикIан бангу къаччай, душ оькки-ккакку бан бувгьуну, цала ялтту ххявххун, буллали банна тIий ивкIсса Аьлиллуйнгу сситтуйсса Чамал ХIажинал увкуну бур:
– Да арамтал, му оьрчI ттул душних эшкьи хьуну ура тIий урив, букъавцуну къаикIанна тIий урив? Дишача ттул хьхьичI магьаруннин азарда къуруш, яла нагу урганна! – куну.
Азарда къуруш та чIумал хъинну чIярусса арцу диркIун дур. Хъуни чIирттангу чIалай бивкIун бур га ванал оьван дирхьусса, щаллу дан къашайсса шартI душиву. Чамал ХIажинал нинугу, ганал щарссагу дяъван бивкIун бур ганахун, ина душ бахлай урав тIий, амма адамина лахIан ан къавхьуну ур.
Аьлиллул нину, гъанчу банмур бакъа ливчIун ур. Агар Чамал ХIажинал дирхьусса дишала щаллу къадурну, тийнмай бацIарчан, та даву дурсса цала оьрчI гайннал сагъну къаитанссархха тIий, Зувайрижат дахлан диркIун дур цала хъу-лухччи, ичIура багьлий лагаймур дуккан дурну дур, гъанчуначIа думур дартIун дур, ялагу азарда къуруш дузал къархьуну дур.
БавтIун шяраву махъ нани­сса хъуни арамтал, хъами, лавгун бур Чамал ХIажиначIан арцул дурцIусса ланжаригу бакIрай дирхьуну. Яла гикку ХIажинахь цаннал, ина ттун ттуршра къуруш багъишла рити, таманал ина ттун ххюцIалла къуруш багъишла рити тIий, гай арцул жям азаруннийн диян дурну, дирхьуну дур ланжари душнил буттал хьхьичI. Амма, арцухгу увагу-къаурувгун: «Тти зунма ччимур буллали миннунгу, душнингу, амма хъатIи баннин, душ чIумувун бияннин я тай жучIан, я жу тайнначIан буххаву дакъа­ссар!» – куну, кагу палцI дурну, увккун лавгун ур.
Душ бувния мукьах Чамал ХIажи га цала ссил арснан булунсса пикрилий ивкIун ур, га чансса ччаннал щукь бусса уну тIий, цала ссил дакI даншиврул. Утти иш укун багьаврий лап рязи акъагу ивкIун ур. Мукун ларгун дур шингу, кIирагу, Бариба Аьлиллун буцин кусса бав­сса БарцI-МахIаммада хIалтIилуха ганин ссалам-ссайгъатру гьан буллан ивкIун ур, га цала чулухунмай кIура баен бансса кьасттирай, хIатта цал чIярусса арцугума дуркIун пучрайхчил, Аминатгу, Барибагу Гъумукун пучрайн лавгун, гай арцу махъуннай зана дан дурну дур, щинчIав авара хьунгу къабивтун.

Хъиривгу буссар