Ухссавнил Къапкъазуллал эпиграфикалул гьайкаллу*

Гьухъаллал мизит

80.Лакрал райондалийсса Гъумучиял шяравалу. Н. В. Ханыковлул кIицI ларгун дур суле хатIлий, цурда шикку ляркъуну дур И. А. Бартоломейлун. Чичрулул таварих бур укунсса: 627 ш. гь. 25. V 1278-13. V 1279.

80-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

[dropcap]В[/dropcap]а хъанай дур лакрал шяраву Гъумук, ягу Гъази-Гъумук, ляркъусса яла хьхьичIарамур чичру.
Махъ бакъа, Гъумучиял яла ччясса чIумулмур махIлану хIисав хъанай бур, левкьсса чIалъаьлуцIунгу лавчIсса, Ялувмур махIла. КIа ЧIюйкъала Капали тIисса цIанилу кIицI лавгун бур 1240 шинал МахIаммад Рапинал чичрурдаву.

Хьурттал хIатталливсса кIалазурдардил лишанну

ХIII ттуршукулийн дияннинсса чичрурду Гъази-Гъумук къаляхълай душиврун савав хьуну чIалай дур Гъумучиял сайки цинярдагу аьвзал заманнул хIатталлу цIуну дурсса лултту махIлалул къатрахьхьун ларгун душиву. Шагьрулул лулттусса махIлалул кIичIирттаву, гьарца шаттирахун тIиссакссагу, бакIрайн дагьлай дур хьхьичIазаманнул гьаттардил диц-куцру. ХIатталлу диркIсса кIанттай къатри дуллалийни, гъумучиял бувагу рахIму бувну бакъар гьаттардийсса гьайкаллай, хIатта мукун­сса гьайкаллал чартту ишла бувну бур къатри дангума. Гъумучиял бусурмантурал цала ппухълуннал гьаттардихсса ябитаву цакуцсса диркIун дакъар, миннал аякьалий ядурну дур анжагъ цаппара хъуни-хъунисса мубарактурал, вакилтурал гьаврду. Мукунминнувассану ккалли хъанай дур, хIатталлал ялув дурсса къатрал дянив яхьуну лирчIсса, Мандалал ва Кьаландардул гьаврду.

Вай гьаттардивасса цалчинмунил, яни щарнил ялувмур чулийсса Мандалал гьаттал, жунма балжину чIалачIи буллай бур чун, ци дазучIан дияннин­сса диркIссарив Гъази-Гъумуксса хьхьичIазаманнул хIатталлу ва тани цуксса бивкIссарив цуппа Гъумучигу.

273. Хъусращиял шяравалу. ХьхьичIва бивкIсса мизитрал чIира. Мунил суратгу, текстгу ва таржумагу, щаллу бувну, бивщуну бур М. С. Саэдовлул.
«ДакI цIимисса, цIими ххисса Цал, Аллагьнал, цIанийну. Ва гьав АхIмадлулли… ялтту учIувча… Ванил мяйжан буллалиссар… каши так ца Аллагьнахьри, ххувшиву мудан Цал хъиривсса».

344. Ккуллал райондалий­сса СунбатIуллал шяравалу. Колхозрал гъаттарал пирма дусса кIанттайсса гьаттал гьайкалданий. Гиккура чIалай дур дух­сса хIатталлил аьшругу. Ляркъуну дур 1954 шинал М. С. Саэдовлун, мунал баян буллай ур «чичру захIматну дакъа дуккин бюхълай бакъашиву, таварих тIурча, исватну чIалай бушиву». Чичру купи хатIлийсса дур. Чару гъагъари хьуну бур, киямур чулухух ларай дагьну дур хъуннасса хъякру.
«Ва гьав Салман б. Муслимлулли. Гьарманал аьрш бухлагантIиссар, личIантIиссар так, Цал цIа бюхттулсса, кьадру ххисса, вил Заннал симан. Мяйттуршлий кьуния ххюлчинмур шин». 825 ш. гь.
26.ХII 1421–14.ХII 1422,

344-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

СунбатIлив яхъанай бур лак, Zumbatul тIисса пурмалий щар кIицI ларгун дур 1773 шинал Г. Н. Гильденштедтлул. Бусалалул ахттар буллалимунийн бувну, мунил агьлу бивзссар тIар арманиная. «Гьарцаманал аьрш..» тIисса мукъурттия дайдихьлахьисса калима ларсун дур Кьурандалува.

358. Лакрал райондалий­сса Хьурттал шяравалу. ХIа­тталливсса гьаттал гьайкалданий. Текстгу, таржумагу ахттар бувну бур М. С. Саэдовлул.
«Ва гьав Буддай б. МухIаммад­лулли. Таварих: мяйттуршлий ряхцIаллий арилчинмур (шин)» 867 ш.гь. – 26.IХ 1462-14.IХ 1463.

358-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

Ва хъанай дур Хьурттал шяравусса яла хьхьичIарамур чичру. Щар хьхьичIра-хьхьичI кIицI дурну дур 1773 шинал. Бусалалийн бувну, ва щар шикку диркIун дур аьраб Дагъусттаннайн бучIаннинсса чIумалла. ЦIанакулсса чIумал, ччянира шиннайсса аьдатрайн бувну, щар дачIлайнма бур кIива бутIуйх, яни кIива махIлалийх – Хьурттал ва Ханажиял. Махъсса чIумал хьумур бутIану хIисав хъанай бур Ханажиялмур бутIа: шикку яхъа­нахъисса жямат цумурдив ца заманнай бивзун бивкIссар тIар Гъумучату, Гъумук ттигу-шилагу яхьуну ливчIун бур «Ханажи» тIисса цIанилусса махIла.

361.Гъумучиял шяравалу. Суле хатIлийсса ва чичру ляркъуну диркIун дур И. А. Бартоломейлун; Н. В. Ханыковлул бусласимунийн бувну, чичрулул таварих бивкIун бур укунсса: 877ш.гь. – 8.V1472-28.V.1473.

368. Гъумучиял шяравалу. Гьухъаллал хIатталлийсса гьаттал гьайкалданий. Ахттар дурну дур М. С. Саэдовлул.
«Ва гьав Буддай б.МухIаммад­лулли.
Таварих: мяйттуршлий мяйцIаллий урчIилчинмур шин».
889 ш. гь. – 30.1.1484 0 17.1.1485.

368-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

Табахлу дур Гъумучиял ух­ссавнилмур чулий. Ва щар ккаллигу хъанай дур личIисса, цурдалусса шяраваллин. ЛакрачIа ва шяравалу машгьурну дур Гьухъал тIисса цIанилу. Гъази-Гъумучиял ханлугърал ца шяравалу хIисаврай щар кIицI ларгун дур ХVIII ттуршукулий И. А. Гильденштендлул. Бусласаврийн бувну, хъиннува ччясса заманнай Гьухъаллал щар диркIун дур цIана цурда дусса кIантту тIайлану ялувсса лахъисса бакIуй. Тани мунийн чайсса бивкIун бур Каркал (Хъархъал) куну. Гъумучиял ва Мехттуллал хантурал дянивсса рагьавриву Хъархъаллал жямат бавцIуну бивкIун бур кIилчинминнал чулий, мунихтуну рахIму бакъа щар ппив дурну диркIун дур Гъази-Гъумучиял ханнал. Щар ппив хьуну махъ Хъархъаллал жяматраясса цаппара бивзун бур Вилттахьхьун, цаппарассагу – Убрав. ЛивчIминнангу багьну бур кIивахра, Гъумучиял чIарав, цIусса мина салкьи дан, мунин цIагу дирзун дур цамур – Табахлу тIисса.

370. СунбатIуллал шяравалу. Колхозрал гъаттарал пирма ду­сса кIанттай, гьаттайсса гьайкалданий. Аьлтту дурну дур М. С. Саэдовлул.
«Ва гьав ПатIималли, … душнил. Аллагьнал нур дизан даннав цил гьаттай. Аллагьнал гьарта баннав цил хIавтI, … цил. Цумацагу аьрщарай лявхъуманал аьрш бухлагантIиссар, личIантIиссар анжагъ,
Цал цIа бюхттулсса ва кьадру ххисса, вил Заннал симан»
ХV ттуршукулияр чIал да­къасса.

370-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

«Цумацагу» тIисса мукъуя байбивхьуну, ахирданийн бияннинсса ххару Кьурандалувасса ххару бур.

371. Гъумучиял шяравалу. Щам­халтурал хIатталливсса гьаттал ца чарий. Аьлтту дурну дур М. С. Саэдовлул.
«ХIакьмур – бивкIур. Оьр­му – щялмахъри. Ва гьав…, цал кIинналагу ялтту Аллагь учIаннав. Таварих: урчIттуршлий урчIилчинмур шин».
909 ш. гь. – 26.V.1503 – 13.V.1504

371-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

Гъази-Гъумучиял агьлу-авладрал хIатталлив ва хIисав хъанай бур ца яла хьхьичIавамур эпитафиялун.

* ХьхьичIмур номерданийсса ва цIаниву, бяйкьуну, «эпиграфикалул» тIий чичин кIанттай багьну бия «этнографикалул», тIий. -Ред.
Хъиривгу буссар
ХIадур бувссар
Р. Башаевлул