Барткъалавгсса мурадру

Миясат Щурпаева

* * *
Ца дарщу-дарккусса кьини буттал нину дия жула чIаххуврал ларзнил лувсса лахъур­ттуй щябивкIсса хъаннищал ихтилатрай. Аьжаивсса иш бия, буттал ниттил ци-бунугу ца хIазсса хавар, магьа буслай дайдирхьувкун, га яла дарщумур, пIав диркIмур кьинигу тяхъа дуккайва.
РайхIанат тIисса щарсса дия бу­ттал ниттихь буслай, валлагь, цила арснахь цила ссил душ буца тIий дуссиявча, я оьрчI, я душ мютIи бан хъанай бакъар, утти ссурахъаврал ташу къабайссар тIий. Ттулагу ва ца арс акъа лякьлуя акъахьувкун, ттула душнугу, ссил душнугу ттучIава бикIан, ва ттула думургу, къатта-къушгу чийх буккаяр, ттула ссил душнин бикIувча тIий, арснахьгу, ссил душнихьгу маз-кьаз бихьлай дуссияв, гьич лахIан бан къабюхълай бур, вай ци кьянкьа­сса оьрчI-бакIри утти лявхъусса тIий, шикаятрай.
– Ци банссар, ттул ссу, – увкуна буттал ниттил, – чIунну укун­сса дуркIун дур, хьхьичIава, ссурахъу уну, ганан ччай, душ цаманан къабулайссия, оьрчIахьгу ятсса буцин къаитлай, ци-цигу ялув бухIайссия. ХьхьичIра халкьуннал хъу-лухччирду дия, гъаттара-ятту бия, утти ци дур дачIлан, ссан аьркинни ва дунияллий­сса кутIасса оьр­му жула оьрчIан жува зия буллан. ДакIний бур, ттул ниттищал дусъсса ХIанапил Ами тIисса щар­сса дикIайссия та Аьзил-Зилданух ялапар хъанай. Танилгу ца акъа-акъасса Башир тIисса арс ия, чIумувунгу ивну, тихунайгу хьуну унува, щарсса къадуцлай.
Ца хьхьуну, арс кьатIату къ­а­учIавай, ялугьлай Ами диркIун дур къазразанну цала дарвазалуцIух занай. Му ишираву ивну ур ялун арс.
– Вагъар, ттул арс, хъатIан бизаннин ина чувра, тIаннуйн дурккуннаха вих ялугьлай? – куну бур ниттил. Нину цахра ялугьлай ляркъувкун, Баширдул, ламусгу хьуну, дакIниву кIусса дард дусса инсаннал кунма:
– Нюжмардияхъал ккурчIав усси­яв, дадай, цала-цала буцай душваврая гъалгъа тIисса жагьилтурах вичIи дирхьуну, – куну бур Баширдул.
– Инагу бува, ттул арс, буцай душ, вихун ци дахчилай дур, чIун къархьунуния акъара? – куну бур ниттил.
–Ттул мадарасса хIалли му пикри аьлтту бан сикъаслай, – куну бур арснал, цапла хIаятравун увххукун.
– Ваппабай, му ци махъри, ттул арс! – увкуну бур Амил. – Вин къабулунсса душ Гъумук чув буссар? Вин бакIрал ххуй­сса ччарчан, Балахалун буцинну, хъус чIярусса ччарчан, ЧIанкIрал Аьвдулхаликьлул­сса буцинну, кьини марцIсса ччарчан, Шавлухъ-бика буцинну, вил мукъух ялугьлай ттулгу ттуршра шиннихха.
Ххишала ссихI къадурккун, арс цала къатлувунай лавгун ур, хьхьу- чани хьуннин Амигу арс щаллу ан­сса пикрирдай, шяраву буцири душру дакIнийн бичлай, Баширдун цумуний дакI дакьайвав тIисса пикри балглай диркIун дур.
Хьхьу дядирзсса чIумал Амин арснал къатлува бишлашисса мандолиналул чIу бавну, яла та лагьну балай тIун ивкIукун, дакIнил щугълурду шаммардал бусайссарча куну, дирзун, хIаллих та усса къатлул нузкьунттуцIух дарцIуну дур. Бавну бур Баширдул балай:

Булайривав, бавай,
Хъун май Гьаруннул
Душурваврал жавгьар –
Та Балахалун.
Булайривав, бавай,
Аьвдулхаликьлул
Хъуни дакIру дусса
Тай цала душру.
Насула, ттул бавай,
Нюжмардияхун,
Та Гузуннухь Марзи
Ттун була учин.
ЦIусса марххалттаний
ОьрчI хъатIул тIиму –
Марзил ненттабакIрай
Тай иттацIантту.
АцIния ххюнниву
БувцIусса цIубарз,
Та Гузунхъал Марзи
ЦIузурул симан!

Амин гацIана бувчIуну бур арснал дакIниймур, ганал дардисан, щях бивщуну бур ганил дакIнивусса душвавраясса щугълурду. Гузунхъал Марзи цила ссурахъин булайшиву ганин ххуйну кIулну бивкIун бур, амма, цила арснал дакIнивусса цIу чIалай, гьунттихарай ларгун дур, Гузуннул хьхьичIух ккуру дишинна тIий. Гузунхъал дарвазалувух, «ЛахIувала кьуват…» куну, Ами дурххун дарчукун, чурттурдайх цIуши буклакисса Марзи ццах увкуну, цила канихьсса цIушигу щяв бувтун, пиш-лишгу тIий, къатлувунмай ливхъун бур. Яла Ами къатлувун духхайхту, га щяритансса кIанттух луглай, Марзи ганиха хIурматру буллан бивкIукун, буттал:
– Марзижат, насу вила даву дува, хъамаллуралсса жувагу баннуча, – куну, хьхьичIа букьан бувну бур. Кьянкьасса адамина икIайссия, аьпа биву, Гузун.
Дахьва Амил ихтилат сукку байхту, Гузуннул:
– Аминат, жул душнил масъала цакьнийва ца чулухун бувтссар, гьунттий-сарану хъатIи бан сукку тIун най буру, буцинсса душ къалявкъуну вил арсгу къаличIанссар, оьккисса оьрчI акъар, тIайлабацIу баннав, амма ххишала жул душнил цIа гьаз мадари, – куну, кьукьин бувну бур ганил ихтилат.
БакIрайх рирщусса кунна зана диркIун нанисса Ами, арснан цурда Гузунхъаннийн ларгсса хIисав къахьун, ларгун дур цила уссичIан, ва куццуйсса иш-тагьар дурча, Баширдущал ихтилат бува, маз-кьаз биша, цамур чулухунай ххяххан ан­сса чаран лякъи учин. Амма, уссур-ссунналгу маслихIатрах къулагъас къадуркун, Амил гьан бувну бур ГузуннучIан махIлалий махъ нанисса арамтал. Гузун ялагу лахIан ан къавхьуну ур. Марзил нитти-буттан кIулну бивкIун бур цала душнин Башир ччай ушиву. Гузуннул пикрилий, Баширдуяр лавай акъа ялавайсса акъасса цала уссил арсгу кьаивтун, душ цаманан буллуну, ца чулуха, танал дакIнийн щун бан къаччай, гамур чулухагу, уссур-ссуннал, халкьуннал учинтIимуния хIучI тIий, Марзийн сситтуй ивкIун ур, га кIихIулласса тагьарданувун цува увтун тIий. Бавну бур Гузуннун Баширдул Марзи лихъан бансса кьаст лахIлай ушивугу, ганал ххишала дакъа кьянкьану дюъ дирхьуну дур душний, буттаятусса, уссур-ссуннаятусса нигьал Марзигу цукунчIав рязи къавхьуну бур лихъан. УчIан увну Гузуннул цала уссил арсгу, хъатIи бан сукку тIисса чIумал, къашавай хьуну бур Марзи.
Марзи кьатIушав къабуклай, цанма къаккаклай, га кка­ккан ччи­сса Башир чIявуну занан ивкIун ур Апанни тIисса Гузунхъал чIаххуврайсса цала гьалмахчуначIан. Амма, хьхьичI ппурттуву гьантлун кIийла-шамийла ларзулунмай бу­ккайсса Марзи, ялу-ялун заэв хъанай, шания гьаз хьун къашайсса тагьарданийн багьну бур. Апанних­ъал ларзулату Баширдул балайгума куну бур:

Арцул дакьивияв
Бюхттул цIиялу,
Ттиркьюкьал ларзулун
Ина буккарчан…

Амма Марзи хъин къавхьуну бур, щинчIавгу нясив къабувну, бивкIуну бур.

Тайва Гузунхъал ХIасан ивкI­ссар Аминтахъал Аьжах эшкьи хьуну. Аьжайн Аминта­хъал ххуй Минкьу учайссия (Минкьу – чулий цIа). ХIасан та чIумал ивкIсссар мизитраву элму дуклакисса жагьил. Танал итххяххаврия, зат кIулшиврия бикIайва ихтилатру. Ци-бунугу цIухху-бусу, луттирду багьана бувну, Аьжа ккаккан ччишиврул ХIасан лагайсса ивкIун ур Аминтахъаннийн, Аьжал буттачIан. Цал, га увххун най унува, Аьжа бивкIун бур чурттурдайх бувчIун найча, ХIасан, га бучIаннин къаавцIуну, лавхъун авчуну ур. Аьжалгу, га цищала архIал ацIайхту, чул щуну, хъювун увтун ур. Яла бивкIун бур ХIасаннул шамма бувну:

Аман, Минкьуй, жан Минкьуй,
Цал му даву ттигу да,
Чембир утай муруллийх
Увтунгу, кьамул банна.

Аьжагу бивкIссар ХIасаннух эшкьи хьуну, амма Гузунхъал Аьжа ХIасаннун буцин рязи хъанай къабивкIссар, ай, Аминтахъул лагъартуннаятуссар тIий. Аьжалгу бивкIссар ХIасаннуха шаммарду бувну:

Аман, на читIу хьурдай,
Мизитраву кюру бан,
ЧитIул оьрчI нава хьурдай,
Вил щекьи-кьалам лиян.

Хъун-Мизитрал лулттучил
ЯтIул мусил минарай,
Ханнахъал ялтту чулий
КIяла качарданул кьак.

Мусил минаралуя
Самоварду дан хьурдай,
Ханнахъал ялтту чулий
КьакличIа дишин хьурдай.

Оьруснал дур пIалтIулух,
АтIал був кIяла кьяпух,
Канцелярдай ххуй оьрчIах
Эшкьи хьусса на бивчIа.

ХIаран хьуннав ттун хьхьугу,
Ина макIра къаккавксса.
ЦIан хьуннав ттун кьинигу,
Ина дакIнийн къаагьсса.

Халкьунналгу бикIайссия гайннахагу шаммарду бувну:

БухкIуллухун къабуккай
Аминтахъал ххуй Минкьу,
ХIасан хъамалу найни,
МахIсив бакъа бувккунни.

КатIравату къадуккай
Ххуй душнил арцул кару,
ОьрчI хъамалу увкIукун,
Аьрччап дяргъин дурккунни.

Гъумук мизитравусса дуккавугу къуртал дурну, ХIасан лавгун ивкIссар гилунай шагьрурдайн, дуклан. Му чIумал Аьжа, цуппа була тIисса жагьилтуран къахъанай, ХIасаннуйн тамахIну бушиву чIалай, Гузунхъул баян буллан бивкIссар Аьжа буцин дакIний бакъашиву. Аьжащал дусъсса Рашкъухъал душ бацIан бувну кIичIираву, Гузунхъал щарссанил увкуну бур: «Та вила Минкьухь щар хьу уча цина лайкьнан, жу та ХIасаннун буцинтIий бакъару, буцлан бивкIукун, жула узданшиврун, жула кьинилун лавхьхьусса ххал банну»,– куну.
-Оьруснал хъаннил мода Парижлияту ласайсса кунна, Гъумучиял душваран лахху-ликкугу, багьу-бизугу лахьлахьиссар Аминтахъал душвараяту, тайннаяр уздансса цу уссар Гъумук? – куну бур ванилгу.

Къанясив бувссия Аьжа ХIа­саннун. Аьжал буссия шаммарду бувну:

Инагу архну ура,
Нагу къуману бура:
Щихь-бунугу дакIнийсса
Бусан бюхълай бакъара.

Къума цукун къахьува,
ДакI цукун рахIат дави,
Ттул эшкьилул душмантал
Ххуй оьрчI, вил агьлу хьунни.

Дахьра туранну щуну,
Чанна лархъсса дикIул дакI,
Загьрулул щатIив бишлай,
Зайтуннул ччуччин дунни.