Тегераннайн гъурбатрайн

Ашхабад. 1948 ш. Аьрщи сукку хьуну мукьах

«Ираннал шагьнал вазир Сиражуттин» тIисса ттула тарихрал очеркраву на кIицI лавгун буссия Тегераннай ванал чIаххуврай ялапар хъанай, дусну, хIалану бивкIсса Аьвдулмажид ва Гулизар Мамедовхъал кулпат. Утти бусанну ва лакрал кулпат­рал бакIрачIан бувкIмуния.

Та чумал Аьвдулмажид, Тегераннайсса Аьрасатнал вакилханалущалгу дахIаву дуну, тайннан аьркин багьсса масъалартту щаллу буллайгу ивкIун ур, ванал душгу тикку медсестрану зий бивкIун бур. Цамур душ немецнал азарханалий зий бивкIун бур, арсруми дуклай бивкIун бур. Хъунма-хъунмур душ Аьбидат иранчунан щар хьувкун, Гулизардул дакIнивун хIучI багьну бур, вайми душругу тийхва щар хьунссархха тIисса, мунияту Гулизар ци чулийгу шаппай зана бикIан аьркинссару тIун бивкIун бур ласнахь. Аьвдулмажид ванихь ссавур дан багьлай бур, на лякъинна паччахIлугърал ихтиярданий шаппай гьансса куц тIий ивкIун ур.

Мунинма кунма, 1947-ку шинал ца хьхьуну къачагътурал вайннал чIаххуврайсса Сиражуттин ивкIуну ур. Гания мукьах Гулизардул кIива хъуними душругу, Шавкьат тIима арс­гу шихун хьхьичIа тIайла був­ккун бур. Вайннаща бювхъуну бур пограничниктурахьхьунгу къабиривнува дазу лахъан. Амма яла миннал шиха ча­гъарду букIлан бивкIун бур, ших оьккину бушиву, цивппа пашманну бушиву бувчIин буллай. Цензуралун къабувчIиншиврул чичайсса бивкIун бур: «ссалам – Дуснакь, ссалам – Оькки­ну бур, ссалам – Ккаши», – тIий, лакку мазрай, вай инсантурал цIарду ххай бикIаншиврул. Амма вай хавардалгу Гулизар бацIан къабувну бур. «На, оьрчIругу тихун бивчуну, шийх къабацIайссара!» – тIий, аьрки-аьркинмунил далухIирттугу хIадур дурну, Аьвдулмажидлуя кьюлтIнугума бачин ччай бивкIун, яла танал бувгьуну бур вайннан ххуллу ккаккан бансса арамтал. Миннангу икьрал дурмунил бачIи багьа буллуну бур, бачIи, биянгу бувну, зана бивкIун махъ булунна куну. Арсурваврахьхьун дуллуну дур цала жиплуву дишайсса, кьалакьигу дусса, ссят: «Зувагу тIайла бувккун, вай махъунмай бавчукун, ва ссятгу вайннахьхьун дулара, ттун кIулхьуншиврул зу дазу лархъсса, амма вайннал зува азурда барчан ххуллийх, ва ссятрал тIиму лахIан дувара, ттун бувчIиншиврул», – куну.
Яла махъ Гъумукун, цила ссурахъин, МахIаммадлун, щар хьусса Аьишат тIимур душ буслай бия тIар, цивппа шаппату бувккун нанисса чIумал, цув махъва-махъ най буссиявча, ппу цицIун лавчIун, инавагу бацIу ттучIа тIий ия тIар. Амма ниттил цувгу, хъап куну, бувцунав тIий. Иранная ливхъун нанисса чIумал тай ххуллу ккаккан бан наниминнал цинмагу, цила оьрчIангу чIявусса ккаккан буллай бия тIар. ХIатта цив, багьтIатI бувну, шанан бивтун, литIунну тIий, кувннащал кув къажар мазрай гъалгъа тIун бикIайва тIар. Цалгу, тайннал маз цанма бувчIайшиву кIул къабуллай, лакку мазрай гъалгъа тIун бикIайссияв, тIар. Ца зунттул лагма шамийлва буккан бувнав цив, багьтIатI хьуну, багьаншиврул тIий бия тIар. Цащалва цила жагьилсса кIиягу арс къаивкIссания, тайннал цив­ппа литIунгу бюхъайвав тIий бия тIар. Жул далухIивгума зунттуйх яларай ратIув дичайва, кIуну дур тIий, махъунмай наниний цила ласуншиврул, тIий бия тIар. Гулизардул тайннан муси дуллай, цукун-бунугу паччахIлугърал дазуйн биян бан бувну бур. Вайнналгу, кIирагу тIимугу лахIан дурну, Аьвдулмажидлул ссят дуллуну дур гайннахьхьун, цанма вайннал чIявусса ккаккан бувшиву бувчIиншиврул.

Ца манзил бивтсса чIумал, ххуллул лувсса ратIув вайннан ххал хьуну дур кьумурдавух нанисса щин. Та кIиришиврий мякьлилгу, ккашилгу хьусса оьрчIру левчуну бур щиначIан. Му чIумал «Стой, стрелять буду!» тIисса чIу бавну бур гила. Оьрус мазрайсса гъалгъа бавукун, вай ххари хьуну, хъиннува левчуну бавчуну бур щиначIан. Команда дуллуманал урттувух битлан ивкIун ур. Иширах бургарчан, та пограничниктурал дучри хIачIан байсса кIану бивкIун, тIайланма тайннайн бакIрайн багьну бур. Гулизар бия тIар дакIнийн бутлай, тай оьрус къабивкIун, къажар бивкIссания, тайннал цивппа сагъну къабитантIиссияв тIий, тай оьрус лякъаврия цивппа хъинну ххари хьуссияв, бувсъссия тайннахь цивппа царув, шихун циван наниссарув, тайннангу цивппа, къачагътал бакъа, паракьатсса кулпат лявкъукун, ххуйну кьамулгу бувну, дуканмургу дуллуну, суд баннин цачIава бивтунав, тIий. Погранпострайсса судрал вайннал щалагу кулпатран кIира шинай дуснакь бан кусса танмихI кьувкьуну бур. Яла цуппа личIину, душру личIину, арсру личIину бакьлан бивкIукун, Гулизар вев-гьарай тIий бавцIуну бур, душру цичIавату чунчIав итакъабакьинна тIий, цанчирчан, тикку дуснакьраву оьккисса баявуршивуртту диркIун дур. ЦичIарасса муси дуллуну, душру бацIан бувну бур. Тикку дуснакьирттаву зий бия тIар рапIатIай чакмардугу лархсса, дарвагру бай янналуя дурсса яннардугу лархсса хъами. Тайннан сунттул жуларду, яннарду цириврагу къакIулну диркIун дур. Цал бакI шюшин­сса ссахIвандалух сунттул жуларду, яннарду дуллай, тай цащала хъин бикIан буллай бивкIун бур. Шиха, Лаккуяту, цанма посылкалуву гъанчунал ини гьан бувну буну, тай чяйлийн дичайсса какао, кофе ххай, ца къиппа булара чяйлийн бичин тIий, бучIайва тIар дуснакьраву зузими.

Цийва Гулизардуй ва душварай бивкIун бур цалва бурувххусса гьухъри, бандурдин кIанттай хьувухгу, каххурттайхгу янна ялтту даркьусса бирлиянтру дирхьусса. Дуснакьраву махъ нанисса ца щарссанин муси дуллуну, Гулизардул миннат бувну бур, Ираннайн Аьвдулмажидлуйн баян бува цивппа шикку дуснакьраву бусса куну. Танилгу кьюлтIсса ххуллурдайхчил баян бувну бур. Ганиннин Аьвдулмажид пикрирдай ивкIун ур, вайннал бакIурдичIан ци бувкIривав тIий, хIатта цал дазуй арула инсан усса кулпат бивххун бивчуну бур тIар тIий бавну, ццаххандарал хьуну ивкIун ур, тай цаламивагу бакъаявав тIий. Утти тай дуснакьраву бусса бавукун, сагъну лякъаврийн щук­ру бувну, вакилханалийхчIин шихун уккансса куццух луглан ивкIун ур.
Цукун-бунугу бювхъуну бур Аьвдулмажидлуща му ихтияр ласун, тийхсса къатта-къушгу, думургу ккаччил багьлий дарххуну, увкIун ур Туркманнавун. Лявкъуну бур цала кулпат бусса дуснакьгу. Гулизардул душру бия тIар дакIнийн бутлай, таксса ханну оьрму бувтсса, нину, буттахгу вичIи къадирхьуну, къудурну тихагу ларгсса, дуснакьраву, ппу ялун увкIукун, агьи тIий аьтIун диркIуна тIий.

– Агь, малъоьн, ина шихун ттул оьрчIру дуснакьирттавун бичинъяв нанисса? – тIий, ссибивзун ия тIар ппугу.
Цала оьрмулуву кулпатрайн чIу гьаз къабувсса, дакIнийн щунсса махъ къаувкусса Аьвдулмажидлул «малъоьн» тIисса махъ яла оьккимур махъ-я тIар ганал зумату бувксса.
Аьвдулмажидлул хIарачат­райн бувну щала кулпат, дуснакьраватугу буккан бувну, тархъансса поселениярттайн, хъунил давуртту дуллалисса кIанттайн тIайла бувккун бур. Тайннан паспортругу бувну, Аьвдулмажид лавгун ур Ашхабадрайн, тиккусса цалла къатрал бакIрачIан ци бувкIун бурив ккаккан. Тикку аьрщи сукку хьуну мукьах чарий чару къаливчIун лявкъуну бур, хIатта шагьрулул кучардугума хъурссух гъай увкусса кунма лявкъуну бур. Цала къатраву бувччуну кьабивтун бивкIсса ххазинагу къалявкъуну бур.
Утти ванан гьарзад цIуницIа­кул дуллан багьну бур. Ца-цаних тIий, бавтIун Ашхабадрайн щалва кулпатгу, Аьвдулмажид, хьхьичIва куна, заргалшиву дуллан ивкIун ур. Гъумукун цала ссурахъавран щар буллуну бур Басират ва Аьишат. Тийх лавсъсса вайннал дипломругу шийх ккалли къабувну, цIунилгу вайннан медсестрахъал курсру буккин багьну бур. Шавкьат тIима арснал шийх мединститут къуртал бувну бур, Фируза тIимур душ щар хьуну бур Ашхабадрайва.]

Миясат Щурпаева