Агьали мюхтажшиврува букканшиврул

Федерал центрданул программалийхчил регионнал властирдал мюхтажсса инсантуран кумагран, хIаллихшиннарду ва пособияртту къахIисавну, хьун дуллай бур миннан арцу ляхълансса каширдугу.

АхIвал кIюласса аьрасатлувтуран цала бизнес дачин дан кумагран паччахIлугърал дуллай бур субсидия – 250 000  къуруш, мунийн учай социал контракт куну.
Вай масъаларттацIун бавхIусса гьарза-гьартасса ихтилат хьунни ттигъанну ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал бюджетрал, финансирттал ва налогирттал комитетрал хъунама, Лакрал райондалул чулухасса «Единая Россия» партиялул депутат Сиражуттиннул арс Марат Илиясовлущал.


Марат цир социальный контракт? Ци личIишиву дуссар мунил ва пособиярттал дянив?
– Социальный контракт – му хъанахъиссар хасъсса кьутIи социалнайну буруччаврил органнал ва ахIвал кIюласса кулпатирттал (ягу цувалусса инсаннал) дянив чичайсса. Регион буржлувссар мюхтажсса инсаннан ккаккан бувсса кумаг буван – арцуйну ягу оьрмулун аьркинмунийну, ва тIурча буржлув­ссар ккаккан дурсса чIумул дянив даву лякъин, пиша лахьхьин ягу ссаха-унугу зун. Контрактрал ва ахIвал кIюласса инсаннан­сса классический пособиялул дянив ци личIишиву дуссар чирча, контракт чирчусса инсаннаща бюхълахъиссар цала ахIвал къулай буван.
«Социальный контракт» тIисса махъ сакин хьуссар 2013-ку шинал. Амма властирдал ва программа чялишну хьхьичIуннай дуллай байбивхьунни 2020-ку шинал, Аьрасатнал Президент Владимир Путиннул Федерал Собраниялийнсса оьвчавриву пандемиялуцIун бавхIуну агьалинан кумаг бансса чаранну лякъинсса тIалавшиндарая махъ.

Пандемия сававну ахIвал кIюла бувксса инсантуран кумагран­сса чаранну хьун аьркинссар соцконтракт. 2021-ку шиная шийнмай соцконтракт чичин бюхъайссар Аьрасатнал ччимур региондалий. Ва кьутIи чичин ччиминнан гьарца регионнай дуссар цала низам ва тIалавшиннарду, амма хIучча гьарца кIанттай цава-цар: паччахIлугърал инсаннан кумаг буллай бур мюхтажшиврува ­уккан.

Социальный контракт – му кумагри, яшаврил минимумраяр чансса арцу ужагърайн дукIлакIисса инсаннан ягу кулпатран паччахIлугърал чулуха буллалисса. МуницIун бавкьуну агьали социальнайну буруччайсса органдалул итадакьайссар инсаннан арцу, ганан тIурча, аьркинссар ми харж дан так кьутIилий ккаккан дурсса мурадирттан.
Анжагъ харж дан дакъача, захIматсса тагьарданува буккан­сса чаранну лякъиншиврул, ссаха-унугу зий айишиншиврул. Так аьркинссар контрактрай ккаккан бувну бикIан ми чун ва ссан харж дан ччай уссарив.
Агьали социальнайну буруччайсса органдалущалсса контракт чичин бюхъайссар балугъравун ивсса аьрасатлувнаща ягу ахIвал кIюласса кулпатраща, мунал ужагърайн дучIаймур цува ялапар хъанахъисса региондалийсса яшаврил минимурайн къадиллай духьурча. Дагъусттаннай хIакьинусса кьини ккаккан дур­сса прожиточный минимум дур 13793 къ.
ЛичIишиву дакъассар субсидия ласласима зий уссарив захIматрал кьутIилий ягу цахава цува зий уссарив, ягу индивидульнайсса ишбажаранчи уссарив, ягу даву дакъасса уссарив. Му кьутIи чичайссар дурагу цал. Му чичин бюхъайссар цува ялапар хъана­хъисса кIанттайсса Соцзащиталул органнай, хIатта регистрация цамур кIанттай духьурчагума. Амма мунан аьркинссар ккаккан дан му контракт цалла хьхьичIра чирчуну къадиркIшиву мяйжан буллалисса справка.
Циксса арцу ласун бю­хъайссар социал контрактрайхчил?
– Социал контрактрал журалух урувгун. Масалдаран, пиша лахьхьин паччахIлугърал итадакьлай дур 30 000 къуруш, подсобный хозяйство дачин дан –100 000. Яла чIярусса арцу соцконтрактрай ласун бюхълай бур 250 000 къуруш цува заллусса даву тIитIиншиврул.

Цуксса хIаллай зузиссар контракт?
– ДакIнийн бутанну, контракт – му паччахIлугърал ва гражданиннал дянивсса кьутIир. Ва мунилгу дуссар цинна ккаккан дур­сса чIун. Му чIунгу ккаккан дурну дуссар, соцконтрактрал журалух бурувгун. Масалдаран, соцконтрактрал лагрулий инсан ухьурча даврих луглай, ганан багьлай бур даву лякъин мукьва зурул дянив. Агарда, инсаннан ччай бухьурча цала даву тIитIин, микку кьутIи чичайссар 12 зуруйсса.

Ци журалул иширттан харж дан бюхъайссар социал контрактрай ларсъсса арцу?
– Буссар ххюва жура социал контрактрал:
1. Арцу ласун бюхъайссар агьали даврил дузал байсса органнай даву дакъашиврий сияхIрай авцIусса инсаннаща, социал контракт чирчунуия мукьахсса ца зуруя тIайла хьуну, тасттикь буллалисса кьинилия тийнай шанма зуруйн ияннин, яни – аьмну мукьва зуруйсса, яшаврил мининумрах бурувгун.
2. Микку инсаннаща ласун бюхълахъисса кIилийнусса пособие – ца даву дакъашиврул, му буллалиссар Агьали даврил дузал байсса центрданул, цагу даву лякъиннин соцконтрактрал. Амма микку инсаннан багьлагьиссар контрактрай ккаккан дурсса чIумул дянив даву ля­къин. Агарда инсан даву дакъашиврий укуна сияхIрай ухьурча, контрактрай акъа, даву ляхълан ганан аьркиншиву дакъассар.
Пиша лахьхьин ягу пишакаршиву ларай дан.
ЧIявуну даву дакъашиврий сияхIрай авцIусса инсан Агьали даврил дузал байсса центрданул тIайла уккайссар пиша лахьхьин. Агарда, му центрданучIа мукун­сса каши дакъахьурча, региондалул итадакьлайссар 30 000 къурушрайн дирсса арцу.
Цала подсобный хозяйствалуха зун итадакьлай дур 100 000 къурушрайн дирсса арцу. Учиннуча гьанна, ярагъ машан ласун, Субсидия лавсъсса инсан контрактрал буржлув уллалиссар, подсобный хозяйство дачин дурну, шяраваллил хозяйствалия дучIаймур дахлай, хайр ласлан.
ЗахIматсса тагьарданува уккан – ккаккан дурсса чIумуй дуллалиссар Дагъусттаннайсса яшаврил минимумрал лагрулийсса арцу. Ми арцу харж дан аьркинссар оьрмулун чара бакъа аьркинмур машан ласун – дукия, лаххия, школалул кьай, даруртту, ЖКХ-лухсса бурж лахъан.
Ишбажаранчишивруха зун ччисса инсаннан кумагран дулун ккаккан дурну дур 250 азарда къурушрайн дирсса арцу, матахI ласун, зузи кIантту дузал бансса шартIирдан.
ХIасил, социал контрактрал агьаммур мурад мури – кумагран дуллусса арцу аьдада харж къадурну, ми цахара зузи дансса шартIру дузал даву.
Кулпатрал ягу инсаннал мюхтажшиву ххал дуллалийни, Соцзащиталул органнал хIисаврайн ласайссар кулпатрал хъус, машина, къатта, аьрщи ду-дакъашиву. Агарда ми духьурча, дикIан ккаккан дурссаннуяр ххишаласса, кулпатрал доход дянивну бакIран диял хъанай дакъахьурчагума, мукунсса кулпатраща социал контракт чичин къашайссар. Контракт чичиншиврул чара бакъа аьркинссар самозанятыйнал сияхIрай ацIан.

Цукун чичайссар социальный контракт?
– Му чичин ччиманан аьркинссар булун аьрза. Щаллу бан аьркинссар ккаккан був­сса документру. Яла хъунмур пакет хъанай бур бизнес дачин даврицIунсса. Ккаккан дан аьркинну дур бизнес-план.

Цукун кьукьин дан хьун­тIиссар социал конт­ракт?
– Социал контракт кьукьин дан шайссар ччянигу, ларсманал ягу Соцзащиталул органнал сипталийну. Агарда, лагу-ларсун, арцу зузи дан хъанай бакъахьурча, ларсманаща бюхъайссар арцу зана дуван, МФЦ-лийн аьрза чивчуну. Соцзащиталул органнал сипталийну арцу зана дан бю­хъайссар, агарда ми арцу аьркин дакъасса кIанттайн харж дурну душиву ялун личирча. Мунил хъирив бавцIуну буссар хасъсса комиссия, миннаща бюхъайссар ччимур чIумал ххал бан субсидия лавсъсса инсаннал харж дурмур ва дучIаймур тасттикь дуллалисса документру, мунал ахIвал ци даражалий бурив кьимат бищуншиврул.
Ва программалуву гьуртту хьуну, паччахIлугъращал социал контракт чичиншиврул аьркинссар цува ялапар хъанахъисса кIанттул Соцзащиталул органнайн аьрза чичин.
Барчаллагь хъунма­сса, Марат Сиражуттинович, жула зунттал щархъаву ялапар хъанахъисса инсантурангу хъинну мюнпат хьунсса ихтилатрахлу.

Ихтилат бувссар
Зулайхат Тахакьаевал