Театр ванал ччавугуя, къювугуя

Валерий Эфендиев ва Качар ХIусайнаева. 1992 ш.

Инсаниятралла аьдат духьунссар, инсан сагъну уссаксса, ганал кьадру, хъинну нажагь бакъа, кIул къашайсса. Мукунминнавасса цану ккалли ара на, жула театрдануву чIярусса шиннардий зийгу ивкIун, оьрмулул ва гьунарданул аргъираву жула ялату лавгсса Эфендиев Валерий Аьбдулович. АцIния арулла ххарисса, чаннасса, талихIрайсса шинну нагу дав ванащал архIал театрдануву зий.

МахIаттал шара, театрдануву, кинораву зун кьисмат хьусса инсантал, чIявумур чIумал, жу му даврихун хаварсизру багьсса, дакIний-мазрай бакъассияв тIун бикIай. Мукунма учайва Валерий Аьбдуловичлулгу. Цала ппу, лакраву машгьурсса духтур Аьбдул куна, духтур хьун хъинну гъирарай икIайссияв учайва. «На мукъуйну, аякьалийну хъин бавантIиссия къашайшалт – тIун икIайва. Мусил медальданий школагу къуртал бувсса, итххявхсса оьрчIан Мединститут­рал нузругу, махъ бакъа, ядирхьуну тIиртIуну лякъинссия. Амма му ппурттуву, Москавлив Щукиннул цIанийсса училищалувун, яла Лакрал театрдануву зунсса оьрчIру батIлатIисса чIумал, цала дус ХIасан Гадаевлул архIал изан увну, Москав шагьрулулгу хъяврин увну, ув­хун ур Валерий машгьурсса училищалувун. Дуккаву къуртал хьувкун, чара бакъа кIира шинай зун аьркинну бивкIссар театрдануву. Зунттал шяраваллавух, бявкъусса, бурувзусса клубирттаву, къурув, къутаннай пьесарду бихьлай заназаву кьамулну бивкIун бакъар цавува­сса гьунаргу, бюхъугу ххишалану чIалачIисса жагьилнан.
Гуж-къиялий ларсун дур Ва­лерийл ихтияр Москавлив, ГИТИС-равун, режиссер шай­сса факультетрайн уххан. Багьандаран документру булунна, конкурс ххиссагу, ххишалассагу бур, кьамул къаанссара. Ухханна навагу Мединститутравун тIий ура тIар. Амма ва най унува кьамул увну ур ГИТИС-равун. Цанмагу кьисмат хьуну бур дунияллийх цIа машгьурсса педагог, Станиславскийл ученица Мария Осиповна Кнебеллул каялувшиврулун агьан. ЦIанихсса педагогнан хъинну ххира хьуну ур архния увкIсса яргсса, итххявхсса, чIявуссаннаха къалавхьхьусса оьрчI. Валерийл даврий мадара шинну дурсса чIумалгума, Мария Осиповнан цила ученик дакIнийнува икIайва.
Ттун къакIулли Дагъусттаннал театрданул культуралуву я хьхьичIминнаву, я уттиминнаву Валерий Эфендиев куна гьануцIакул дурккусса, пиша куртIну ахттар бувсса режи­ссер. Театрданул культуралуву ванал бувгьусса кIану Дагъусттаннал литературалуву Эфенди Къапиевлул бувгьусса кIанттуха лащан бавияв. Хаварсиз агьссара театрданувун тIурчагу, гьарцагу цалла дайсса даву кунна, театрданул давугу, цала пишагу ванал цавува буцири гужгу, жангу, гьунаргу ишла бувну щаллу дайва. Цанчирча хьхьичIа-хьхьичI ва ия зунтталчув, лаккучув. Миллатралгу, лакку мазралгу, лакрал культуралулгу ялун бучIанмунилгу дардирайнасса. Ганахь Москавуллал критиктурал «вы на кавказца не похожи» учайва. Амма Валерий цала миллатрал х1акьсс патриот ия. Хъярчирай «лакку ххунчIал кьункьалгу, зюннав-накьарттул чIунилгу на бивкIулиягума изан анссара» учайва.
Валерий Эфендиев ия куртIну дурккусса, цала цува гьаз увсса, цала хIарачатрайнугу цала кIулшиву авадан дурсса инсан. ХIакьсса интеллигент. Ганал дакIниву авадансса рувхIанийсса хазна бия. Ганан хъинну кIула дунияллул культура, литература, музыка, театрданул пишалул кьюлтIмургу ванан щиннияргу ххуйну кIула.
Хъинну захIматри режиссернал ва цурдара театрданул даврия буслан. ХIазран ба­къар режиссернал захIмат марххалттанул гьайкалдануха лащан байсса. Ккавккунни спектакль, бивхьунни, чIун ларгунни. Къуртал хьунни. Так цаппараннал дакIниву чIумуйнусса асарду ливчIунни. ТалихI тIайла бацIарча, цаппарасса критиктуралгу прессалуву цIа дунни. Яла – бавссунни, лавгунни. Хъама бивтунни. Ххишала бакъа трагедийсса пиша. Валерий Аьбдуловичгу ччя-ччяни къума лагайва. Ссахаравав нава зузисса, щинни аьркинсса на дуллалимур, ваниясса пайда цир, варив ттул щала кьисмат, тIун икIайва. Мунинсса багьанттугу ххиссагу ххишалассагу бикIайва. Театрданун хIукуматрал къарцинну бихьлахьисса харж. Вила дакIниймур бартлаган бан биял къахъанахъисса. Театрдануву, даврий дирхьуцири къадагъартту. Гивун зун, драматургиялун тIайласса жагьилтал буцин къахъанахъаву. ЧIявуми артистътал «кIичIирава» бувцуну, дахьа, даву лахьхьин дурну, сценалийн буккайхту, цамур даву ляркъуну лаглагаву. Гастроллал захIматшивуртту ва диялдакъашивуртту. Обкомрал, Министерствалул дюхъ дакъасса тIалавшиннартту.
Таний бикIайссия худсовет. Обкомрал зузалтгу бувкIун, спектакль «сдавать» байссия. Микку ччимур журалий къуртал хьун бюхъайссия му иш. ДакIний бур, хъунмасса захIмат коллективралгу бувну, итабакьин хIадур бувсса спектакльданул ххалбигьаврий, Обкомрая увкIсса хъунасса къуллугъчи лаккучув, рихшантрай куна, санбакъулий гъалгъа тIун ивкIукун, жул хъунама режиссер, ссихI къадур­ккун, ларсун цала пальтогу, ув­ккун шавай лавгуна. (Къаччан­ссия жунма, танал дакIниймуниха жула дакIру лархьхьуну). Къуллугъчи аьратталну, банмур бакъа ливчIуна. Яла, спектакльгу анавархъиндарай кьамул бувну, оьвкуну бия Валерий Аьбдуловичлуйн, ай, мукун къабикIайссар. На оь дакIнийну гъалгъа тIий акъассияв, тIий.
Валерий Аьбдуловичлул хIадур бувсса спектакльлаву яла ттунма дакIний ливчIунни «Ниттия дурксса цIа» т1исса аьсатIиннал драматург Раиса Хубецовал пьеса. Хъунмур роль Шагьун Ибрагьимовал дургьуну диркIсса. Гьарцагу жула инсаннал дакIнийн дюххайсса Хъун дяъвилул тема. Хъама къабитай, спектакльданул ахирданий Шагьун авансценалийн бувккукун, асардал вибувцIуну, цийнма цуппа бучIан бувасса зал пахъ багьну. Ца лахIзалува варх куну лавай бивзун, хъунмасса хIаллай хъатру ришлай бавцIусса. Ларсун бувкIсса тIутIивгу Шагьун-ниттил ччаннацI, цинярдагу ва дард ккурхIусса ниттихъал гьайкалданучIа кунна, ганил дирхьусса.
Ялагу хъама битан къашай­сса бия, жула ххишала бакъа гьунар бусса чичу, драматург Казбек Мазаевлул чивчусса «Удрида бава» тIисса пьесалиясса спектакль. Валерий Аьбдуловичлул спектакльлаву ляличIисса атмосфера дикIайва. Ванал усттаршивуи ялагу дия чани ишла бавриву. Хаснувасса ссихIир бия музыкалуву. Цанма хъинну кIулсса, классикалул бикIу, куклусса бикIу, халкьуннал бикIу, музыка ванал ххишала бакъа бюхханну ишла байва.
ЛичIиссава масъала бикIайва театрдануву директор тIисса. Режиссернан хасъсса образование аьркинну духьурча, директоршиву ччинаща дан шайсса диркIун дия. Ца ппур­ттуву директорну ивтун уссия колхозрал председательгума, «обсудим, товарищи, заболевшие вопросы» тIун икIайсса. Цама Лакрал театрданийнияр хIукуматрай аьтIисса хIакьсса коммунистсса директоргу лавгу­на Культуралул Москавлия бувкIсса министерствалул комиссиялущалсса совещаниялийн, ай, на шинал бюджетрава 19 000 къурушрал (таний хъинну чIярусса арцу) экономия дав, тIий пахрулий. Комиссиялул вакилнал ганай хъуннасса аьй дурна, укуннагу чанну итадакьлакьисса арцуя ина мийксса арцу сахъла дурний, зул спектакль цукссава лащинну хIадур бувсса биявав. Экономиялун дакъаяхха ми итадаркьусса, спектакль цил багьайсса даражалий хIадур баншиврулъя тIий.
Финансирттал заллу директор ия, да. Режиссер цала тIиний акъахьурча, ганаща ччиний кIуну чIуен бан хъанай бия. Артистътурангу, гьай-гьай, кIула арцул ва кашилул заллу театрдануву цумарив, «тIайлама» цумарив. Декорациялулшиврий, артистътурансса костюмерталшиврий, реквизитралшиврий чIявусса, кIирисса ихтилатру шайва. ДикIайва цаймигу захIматшивуртту. ХIазран акъар Валерий Аьбдулович Эфендиев, къюкI пIякь куну, ваксса ччяни дунияллия лавгсса.
Валерий Аьбдулович хъинну дардирай икIайва Лакрал театрданул ялун бучIанмунил. Аслан МахIаммадов дакIнийн бутлайна икIай, ганал дакIнил куртIнива пашманну увкусса: «Грустным видеться мне будущее моего театра. Къааьркинну бур лакран цала театр» тIисса махъру. Ттунгу дакIний бур «ДучIанссар чIун, халкь Лакрал театрданувун, музейравун кунма, лакку маз баян букIлантIисса. Агар цуппа театргу муниннин личIарча» тIисса.
Валерий Эфендиевлун Лак­рал театр хьхьичIва-хьхьичI лак­рал драматургиялун аьркинну чIалай бия. Хъунмасса захIмат бишайва ванал, чIявусса нервардугу зия байва лакрал драматургтуращал зий. Чичара, тIий. Миннал чивчумунил ялтту цува уклай. ДакI дарцIуну учинна, цува ва даврий уссаксса чIумал бивхьуцири цинявппагу лакрал драматургтурал пьесарду ванал бачIи сайки цала чичайва. ЧIун чIуллай, репертуар дузал дан анавар буккан багьлай, автор я пикри бакъа уну, ягу ганал гьунар биял къахъанайсса сававрттай, ахиргу, цахунма Валерийхун багьайва. Гьай-гьай, репертуардануву чара бакъа бикIан ккаккан бувну буссия оьруснал, дунияллул драматургиялул классика бикIу, партия-правительствалул кIицI лавгсса пьесардугу. Ччайнугу, къаччайнугу бишин багьлагьисса.
Цайминнал пьесардаха зий бизар хьусса чIумал, Валерий Аьбдулович айивхьуна цала пьесарду чичлай. Аьч хьуна ванал гьунар миккугу ххисса бушиву. Ванал «Ч1алъаь къатта» («Особняк») тIисса пьеса Дагъусттаннал драматургиялул тарихраву цалчинсса пьеса хьуссар, дунияллийх машгьурсса, СССР-даний яла язимурну ккаллисса «Театр» журналданий бивщусса. Я ганиннин, я гания мукьах мукунсса иш тикрал къавхьуссар. Ххишалдаран, пьесалул хьхьичI дакIнийхтуну цIарду дуллалисса хьхьичIмахъ чивчуну бия Валерийл педагог Мария Осиповна Кнебеллул. Мунияр хъунмасса тIайлабацIу бикIан къабюхъайссия. Ва пьеса бивхьуссар СССР-данул чIявусса сценардай: Аьра­сатнаву, Татарсттаннай, Таджикнаву, Украиннай. ЦIарду дуллалисса прессагу биялсса бивкIссар. АвторначIан гьарца пьеса бивхьусса кIанава барчаллагьрал чагъардугу, афишарттугу дуркIуна.
Ва хъиндайдихьулул хъирив Валерий Аьбдуловичлул ялагу чивчуна ххуйсса пьесарду. Миннувугу, гара куццуй, къявхъа тIий дия буттал улклухсса ччавугу, дардгу, хажалатгу. Автортал бикIай цавува цивппа щуруй, ялун личин къабитлай ляхъан буллан бикIайсса. Мукун зун икIайва жула цамагу хъунасса чичу, драматург Казбек Мазаевгу, агарда щищалчIав кIицI лагарча, дакI дякъай, гъира лещай тIий. Валерийн тIурча, ххирая лагма-ялттунахь цIухлан, маслихIат ккаклан. Ай, агарда инава ва иширахун агьарча, ина ци учинтIиссия, ци къел дантIиссия. Укун хьурча хъинав, тукун хьурча хъинав тIий.
МахIаттал къахьунсса иш бакъар, та заманалува Валерий Аьбдуловичлун жула хIакьинусса кьини аьлттану чIалай диркIшиву. Замана мархлуцIакул баххана хьуну, арцугу, хъусгу гьарзатраяр хьхьичIун дурккун, жула бутта­хъая бивсса намусгу, яхIгу, къириятгу ттизаманнул «ххувшавурттал» ххютулу лякъинтIишиврий. Хаснува яргну ва бюхханну му чIалачIи бувну бур «Мурадирал щаращи» ва «Къягъул гьивчру» тIисса пьесардаву.
Валерий Эфендиевлул цинявппагу пьесарду бувкссар Москавлив «РАПП» тIисса издательствалий. Мигу биян байсса бивкIссар щалагу СССР-данул Культуралул министерствалийн, театрдайн. Гьалак бувккун, мархлуцIакул баххана хьусса билаятрай утти щища кIул бан шайссар, бивхьуну бивкIсса, къабивкIсса ялагу Валерий Аьбдуловичлул пьесарду цайми республикарттай. Да­гъусттаннай Яруссаннал ва Оьрус­нал театрдал бивхьунни, ттунма кIулссаксса, “Балкондалийсса хIайван” тIисса пьеса.Театр буссаксса, ттигу цимилагу дакIнийн багьантIиссар театрданул зузалтран Валерий Эфендиевлул пьесарду. ХIазран дакъаяхха Мария Кнебеллул ванал цIа аьрасатнал цIанихсса драматург Арбузовлул цIаничIа цачIу дирхьусса.
Гьашину Валерий Эфендиевлун, зувиллийхъайсса шиннардий Лакрал театрдануха зий ивкIсса режиссернан, драматургнан, педагогнан, Аьра­сатнал Федерациялул искусствардал лайкь хьусса зузалан, хIакьсса лаккучувнан, бартлагантIиссия 80 шин. Ванал захIмат хIакьинугу хIисав хъанахъиссар жула театрданул бюхттулсса культуралул даражалуву. Валерий Аьбдуловичлул нажагьссаннан бакъа Заннал къабулайсса гьунаргу, хIарачатгу нахIакьсса къабивкIшиврул барашинни хIакьинусса, цимигу бахшиширттан, премиярттан хас хьусса Лакрал театрданул магьирлугърал яла бюхттулний кIицI лаглаги­сса давуртту.

Качар ХIусайнаева