«Цайминнан чани буван жува ччучлай»

ЦIусса «штаммрая», ванил инжитми хъин баврия ва медиктал багьтIатI хьуну бушиврия

Республикалий цIуницIакул гьарза хъанай бур коронавирусрал азар дирми. Ларгсса кьини республикалул азарханардай уттуишин увну ур 342 инсан. ЦIусса штаммрая, ванищал цукун талан аьркинссарив буслай ур Халкьуннал Мажлисрал депутат, ЦIуллушиву дуруччаврил, захIматрал ва социал политикалул комитетрал член, МахIачкъалаллал клиникалул азарханалул хъунама хIакин ХIажимурад Маллаев.

  • ЦIуницIа коронавирусрал инфекция гьулусан хьуну най дур. Ва утти­мур щатIи та къуртал хьунтIиссар?

– ЦIанакул ххюйлчинмур щатIул дайдихьу дур, щаллара дуниял гьулусан дурсса «омикрондалул» щатIи. Вирус Аьрасатнавунгу дирунни, ванил бущигу пIякьучаврил лагрулий­сса, гьалаксса гьужумрайсса бур. Минздраврал тIалавшиндарайн бувну, жу азарханалий къашайшалт уттубишин буван­сса кIанттурду гьарза буварду. Ялугьлай буру азар ягин шаврих, къизгъинмур мутта бувар ялун биян. ЦIанакул хъунмурчIин поликлиникарттайн гуж багьлай бур, чIявусса къашайшалт хIакинтал шаппай бучIан буллай бур.

  • – Коронавирусрал цIусса жура ялун личаврийну даххана хьурив цурда азаргу?

– ЦIанакул жу цIусса штамм дахьва лахьлай буру, жуща утти­ва ванил хIакъираву цичIав учин къахьунссар, кьатIаллил билаятирттал хIакинтурал бувсмунийн бувну, цIумур штамм «дельталуяр» къаагрессивнай­ссар тIий бур, бюхъай мукун лякъингу, жухь цалсса гьанулун ласунсса хIуччарду бакъар.

  • – Штамм «Омикрон» бявкъу-гъили хьуминнал симптомру дусса, инсаннаща цащава кIул буван къашайсса бур тIий бур. Цукунни му вирус дусса-дакъасса кIул дуван?

– Мяйжаннугу , «омикрон» бявкъу-гъили хьусса куннасса хасият дусса штамм бур, дусса-дакъасса кIул буваншиврул ПЦР тест дуван багьлагьиссар. Агарда ПЦР тест положительнайсса духьурча, жу инсан самоизоляциялийн тIайла уккару. ЦIанакул, кIира нюжмардийсса гьан къаувну, ца нюжмардийсса гьан аврийну гьашиву дувантIисса кIанттугу бур. Ва иширалгу исват буллалиссар цурда «омикрон» лапра агре­ссивнайсса дакъашиву.

  • – Коронавирусрал азар яла захIматну цуминнал духIлай бур?

– Ци-бухьурчагу, лахъи ларгсса азардугу дусса бугьараминнан захIмат хъанахъиссар. Мукунма цIуллу-сагъширул заэв­сса, къашавайсса, нигьачIисса группалувасса инсантуран. Жу баян бувну буссар 60 шин хьусса инсантал, ми хъинну къашавай бакъахьурчагума , вирусрал дахьвасса симптомру бухьурчагу азарханалий уттубишин буван.

  • – COVID-19 дирсса жагьилми чIяву хъанай бур. Му азар дирсса жагьилтурал иш-тагьар цукун­сса дикIай ?

– «Омикрон» ялагу бигьану, «дельталуллив » жагьилмигу гьаксса бас бувай. Ялун жагьилгу хьусса штамм бур, хъапа цIалхъансса, ччяни дияйсса, захIматсса азар дур.

  • –ХIакьину шагьрулул Цалчинмур азарханалуву къашайшалт гьарза хьурив, миннал ци тагьар дур?

– Гьарза хьунни, жучIа буссия 300-нниха ливчусса къашайшалт, утти 450 ур. Нюжмардул мутталий ялун букIлакIими гьарза хъанантIиссар, жу му иширайнгу хIадурну буссару. Циняв корпусирттаву ва отделениярттай дезинфекция дурссар, поликлиникалийгу къашайшалтралсса буллансса къяртта хIадурну дуссар. Азарханалийми чан хьунхьуви тIисса хьул-умудгу бур.

  • – Вирус лархъми чIяву шаврил савав ларгсса байраннурагу дакъарив?

– ТIайланнасса дахIавур, бигьалагансса гьантри так жулва билаятрай бакъаяхха, кьатIаллил билаятирттайгу бия. ЧIявусса агьлу республикалул кьатIув лага-букIлай бия, цайми билаятирттая азар дирну бувкIсса бия ччиссаксса. Майрал байраннал гьантрайгу вара куццуйсса тагьар дуссия.

  • – Куклуну къашавай ухьурча, шарда цукунни коронавирус хъин дуван?

– Къашайшалан шава ацIан ччай бухьурча, аьдатрайсса схема: вирус бас дувансса дарур­тту, хIачIия гьарза дуван, шану лахълан. ЦукунчIав бякъин къабацIан. Агарда къашайшала, температура къадагьлай, хъин къахъанай лахъи лагларча, жу оьвчару обследование дуван: оьттул анализру, КТ, яла, чарабакъашиву духьурча, уттуишин увару .
– ЦIанакул коронавирусрал къашай хьуминнан куртIну диспансеризация дуван маслихIат буллай бур, чара бакъа дуван аьркинссарив?
– Билаятрал Президентнал хIукмур, коронавирус дир­сса инсантал чара бакъа диспансеризациялул программалувун бутаву. Ковидрал осложненияртту бигьасса дакъар, мунияту хъирив буккангу, хъирив бавцIуну бикIангу багьлай бур, инсантурал цIуллушиву дуру­ччиншиврул.

  • – Ковид хъин дуваврил цIусса кьяйдартту дуклай дурив?

– Ми мудангу даххана хъанахъиссар, цIусса штамм, масалдаран, цIусса кьяйдалий хъин дуллалиссар. Гьар мудан Минздраврал цIу дуккан дуллалиссар методикалул рекомендацияртту. Яла республикалул циняв хIакинтурал ми рекомендацияртту лахьхьайссар, экзаменну дулайссар. Жулмур азарханалий мукунсса низам дуссар. Ми рекомендацияртту цIакьну дуссаксса, жу жулва хIакинтуран миннуя хавар бушиву, кIулшивуртту ххал дувайссар, циван чирча, ми рекомендациярттая цукунчIав тий-шийнмай хьун къабучIиссар, тIалавшинна мукунссар.

  • – Къашайшала личIину, учиннуча, индивидуальный подходрайгу хъин уварув?

– Гьай-гьай, гьарцагу къашайшалал тагьар хIисавравун ласайссар цал, кIия инсан цакуцну къашай къашайхха, чара бакъа хIисавравун ласун аьркинссар цукунсса лахъи ларгсса азарду дуссарив, ссал къашавайсса усса­рив. Гьарца къашайшала уттуишин увайхту, цал дагьайкун обследование дувайссар, так муния махъри хъин уллай байбишайссагу.

  • – Аьрасатналми рекомендацияртту кьатIаллил билаятиртталминнуя личIиссарив?

– Вари чинну личIисса дакъар. ЕвропаналминначIа азар цамур журалийсса дикIан къабюхъайссар. Дарурттаву бюхъай дикIан чан-кьансса личIишивуртту, так цIана дуниял щаллагу ядирхьуну дур, лавкьусса, кьюлтIсса цичIав бакъар. Жу соцсетирдай италиянал, израильнал, немецнал хIакинтуращалгу маслихIат ккаккару. Щалла дунияллийра сайки цара-ца кьяйдалийсса дур хъин буваву. Жулламур билаятрал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил системалуву ялагу плюсру чIявур.

  • – Азарханалий утту ишин увсса къашайшалал мачча-гъаннаща хIа­кинтуран цичIав кумаг буван шайссарив?

– Шикку «Как общаться с родственниками» тIисса элмийсса даву чичин багьанссар. Гьарма уссар цала маччачув личIину хъин уллан, личIисса къулагъас аьркинсса ххай. Жун бувчIлай бур, Дагъусттаннай ва аьдатравун багьсса ишри. Маччачув азарханалийн агьайхту, ганал ци тагьар дуссарив кIул буван ччан бикIай маччанан. Ттунгу ччанссия. Оьккишиву дакъар. На хIакинтурахьгу икIара, балжину бусияра мачча-гъаннахь къашайшала ци тагьарданий уссарив тIий. Амма цаппараннан ссаву ци буссарив бувчIин буван бигьану къабикIай. Диялсса чIунгу харж дуван багьай. Хаснува «ттун кIулсса хIакиннал укун бан аьркинссар» тIисса ппурттуву. Жу маслихIат кка­ккан аьркинсса кIану бухьурча, чара бакъа федерал центрданущал маслихIат ккаккару, «телемедициналул консультация» дурну.

  • – Винма хIисав хьумунийн, практикалийн бувну буси, къашайшала коронавирусрал прививкалул цуксса урувччуну ур? Прививкартту дурми къашай шаврил ккал дурив ва прививкартту дурми бигьану хъин хъанай бурив?

– Жу цIанакул хIадур хъанай буру ларгсса 2021 шинал отчёт дулун, хъинну хъирив лавну дуллай буру анализ : циксса инсантал жучIанма багьссарив, цуку-цукунсса азардащал. Най бунува учинна, прививкартту дуваврия хайр буссар куну. Прививкарттал хIакъираву хаварду жура-журасса бухьурчагу, мяълум хъанай бур прививкартту дурминнаву нажагьсса бакъа бакъашиву къашай хьусса. Азар диярчагума, миннал иш оьчулий къабагьай, бигьану хъин шай. Мунияту, агарда зува прививкарттал муттаэтал бухьурча, хIакинтурая тIалав мадулларду къашайшалтран бивкIу бакъашиву.

  • – Ревакцинациялия ихтилат сукку буварча, чара бакъа цIунилгу дуван аьркинссарив прививка?

– Чара бакъа! На нарагу дував цIунил прививка. Циняв къадурминнангу маслихIат буллай ура, циксса антитела духьурчагу, дачIи шинай цал прививка дуваван. ЦIанакул щаллара дуниял мукIру хъанай дур «Спутник» яла ххуймур вакцина бушиврий ва гьамин мунил бурувччуну бушиврий агьали вирусирттая, миннувух «омикрондалиягу». Вилва оьрму нигьачIаврил цIаравун багьан нанисса чIалай бунува, циванни прививка къадуван? Цаппара бикIай, азар оьну къадир­сса, медициналул тIийкун, малозаразныйсса инсанная цайнна диярча, цува личIину къашай къахьунсса ххай. Амма, цуксса хIайпнугу, мукунсса инсантал бивкIулул ххяппурттаща хха­ссал буван къавхьусса ишру цикссагу шай.

  • – Цукунсса захIмат­шивуртту ва диялда­къа­шивуртту дур хIа­кьину зул давриву, аьр­кинсса дарурттал луртан дурив, медициналул оборудование ва даруртту биялсса бурив?

– Регионнал хъунмур ма­съала цаппара даруртту биял къа­хъанахъаву дур таргетная терапиялунсса. Масалдаран, «актемра» тIисса дарув, май зуруя шинмай жуща ва дарув машан ласун бюхълай бакъар. КъюкIлил къашавайминнансса цаппара даруртту жу ца-цаних тIий щалва билаятрая батIлай бивкIру. Цакуну азар ппив шавриятусса нигьачIаву муниятугур. КъюкIлил инжитми щалвагу билаятрай чIявусса бур, дарурттуми цинявннан биял хъанай ба­къар. Ва кIану хIисавравун ласурча, диялдакъашиву мукунсса дур. Яламуниву жу жущава шаймур буллай буру.

  • – Медперсонал биял хъанай бурив?

– МедперсоналдануцIун бавхIусса яла хъунмур буру­ккин, ми багьтIат хьуну бушивур, миннал «профессиональное выгораниер». Жул буссар психологтурал служба, хъиривлаявуртту дурссар. Хъиннува бас хьу­сса кIантту хIисав шайхту, жу чара бакъа отпускалийн тIайла буккайссар. Гьарца кьини инсантал бивкIулул ххяппурттаща ххассал буллан ва ххассал буван къахьунми чIалан къабигьа­ссар. Жул зузалтрал нину-ппу, мачча-гъанциригу ливтIунни. Вагурхха стресс, выгорание. КIира шинай жу ва тагьардануву буру. Дуссия азарунниха ливчусса къашайшалт азарханалий цал архIал хъин буллалисса чIуннугу, гьаксса къия дия зузалтрайгу. На цахъис азар хьхьара хьусса ппурттуву отпускар­ттайн итабавкьуссия зузалт, утти миннайн махъунмай оьвчин багьунни, «ххюйлчинмур волналущалгу» данди буккан. Къабувккун чара цир, классикалувасса учала бакъарив, «инава ччучлай, цайминнан чани буллай» тIисса. Жунгу укун зун багьлай бур хIакьину.

Ихтилат бувссар Диляра ХIасановал, «Мирмол»
Таржума  ПатIимат Рамазановал