Тарихраву чирчусса чувшиврул лажин

Декабрь зурул 9-нний жула билаятрай кIицI лагайссар Ватандалул Вирттаврал кьини. Байран дуллан бивкIссар 2007 шиная шихуннай. Амма ванил мархри 1763 шиная най бур. Ва шинал, декабрь зурул 9-нний, императрица II-мур Екатеринал хIукмулийну цIакь дурну диркIун дур яла бюхттулмур аьрали награда – Святой Георгийл орден. Орден диркIун дур мукьва даражалул. 1917 шинайн бияннин яхьуну дур вирттал лахъа-хъун буллалисса аьдат, декабрь зурул 9-сса кьинигу кIицI лагайсса диркIун дур Георгийл кавалертурал кьинину.

Халид Мурачуев ва Мутай Исяев

Халид Мурачуев увну ур 1972 шинал январь зурул 11-нний Ккуллал шяраву чIявусса оьрчIру бусса хъунмасса кулпатраву.
1989 шинал школагу къуртал бувну, Ульяновск шагьрулий шяраваллил хозяйствалул институтравун увххун ур. 1997 шинал зун айивхьуну ур виваллил иширттал органнаву.
Зий ивкIун ур ЦIуссалак­рал райотделданий.
Къуллугърал бурж дакI марцIну бартбигьлагьисса жаваблувсса зузала уну тIий, лейтенантнал чингу дуллуну, ивтун ур райотделданул ППС-рал командирну.
Халидлул диркIун дур лачIун буккаврил ва гиря гьаз даврил цалчинсса разряд.

Мутай Исяев увну ур 1964 шинал май зурул 15-нний ЦIуссалакрал шяраву. Школа къуртал бувну махъ увххун ур Каспийскаллал 6-мур СПТУ-вун.
1982-1984 шиннардий къуллугъ буллай ивкIун ур Строительный аьралуннаву. Аьралуннава зана хьуну махъ «Новолакстройрал» объектирдай зий ивкIун ур. Ватандалийн кьини дур­ккукун, ярагъ кIунттил бувгьуну, виричувнал кунна жан дуллуну дур.


Махъсса ац1нияхъайсса шиннардий кIицI лаглагисса Ватандалул Вирттаврал кьини – му жула тарих, чувшиврул ирс буруччаврил барашиннар. Билаятрал тарихраву чувшиврул лажин чирчусса вирттал чансса бакъассар жула лакравугу. 1999 шинал Дагъусттаннал аьрщарайн чапхунчитурал кьюкьри дурхсса чIумал, Ватан душманная дуручлай, хIат-хIисав да­къасса чувшиву ккаккан дурссар ЦIуссалакрал РОВД-лул зузалтрал. КIия зузалан аьпалул хьуну махъ Аьрасатнал Виричувнал цIа дуллуссар.
Оьрмулул 27 шинавусса милицанал лейтенант Халид Мурачуевлул ва 35 шинавусса чIивима сержант Мутай Исяевлул чIярусса шинну къадиркIун дур органнаву къуллугъ буллай, амма вайннан цимилагу захIматсса, нигьачIаву ду­сса тагьарданий зун багьну бур. Апрель зуруй ярагъуннищал­сса боевиктурал кьюкьлул шяравун духхан кьаст лархIусса чIумал, Аьхъардал шярава арх бакъа хьхьичIва-хьхьичI миннайн данди бавцIусса милицалтравух ивкIссар Халид Мурачуевгу. Пулеметрава цIу дирхьуну, мунал душман шяравалличIан гъан хьун къаивтссар. Мунияр махъгу, июнь зуруй, къачагътуращалсса данди бацIавриву щаву дирсса гьалмахчугу хха­ссал увну, лихъан кьаст лархIусса къачагъгу увгьуссар.
Август зуруй, къачагътурал кьюкьрал ЦIумадиял ва Бущихъиял районнайсса щархъурду дургьуну, республикалийсса тагьар захIмат хъанан дикIайхту, Халид Мурачуев ва Мутай Исяев, вайннал опытгу, хасиятругу хIисавравун ларсун, «Телевышка» дуруччин тIайла був­ккун бур. КIа хъуннасса агьамшиву дусса пост бивкIссар. КIичча, хъатлий дирхьусса кунна, ЦIуссалакрал, Казбековуллал районнал шяраваллу ва Хасавюрт шагьру чIалай бивкIссар. КIюрххицIунмай, камуфляж янналувусса инсантурал кьюкьри ккарккукун, Халидлул оьвкуну бур ЦIуссалакрал райондалул отделданийн. КIул хьуну бур, райцентрданийн боевиктал ххявххун, талатавуртту най душиву. Вайннайн амру бувну бур кумаг бияннин цала гужирайну лахъазан дуруччин. Махъминнахьгу иш-тагьар ци дуссарив бувсун, цукун ци зунссарив маслихIат ккавккун бур Халидлул. Эфирданувухсса цала оьвчавурттан жаваб дуллалисса цукIуйгу акъахьувкун, к1уч1 къахъанай най бивкIун бур къачагътал. Цала цIакьлийн мукIруну нанисса боевиктал хъинну гъан шайхту, милицалтрал цIу дирхьуну дур. Гьанавиххи хьусса ми цайнма цивппа бучIаннингу мадарасса кьатI бувну бур. Биту-ххиту хIурхIа шайхту, боевиктурал кьаст лархIуну дур, маз-кьаз бивхьуну, милицалтгу хъяврин бувну, лахъазан ласун. Цинявппагу бусурман уссурвал бушиву буслай, ярагъ щяв биширча, милицалт цала ххуллийх гьан битаншиву баян буллай, хIарачат бувну бур. Цала тIимур къавхьукун, душман цамур куццуй сукку тIуншиву кIулну, жагьилсса командирнал аьркинсса куццуй ацIан увну ур ххюягу цайна мютIисса зузала. Гъан бувну бур ливчIсса ярагъгу.
Медициналул кIулшиву ду­сса Халид, талатаврищал архIал, щавурду дахIлай, аьралитуран анаварсса медициналул кумаггу буллай ивкIун ур.
Яла, гьарцаннахьхьун ца­хьхьу-цахьхьунна цалчинсса медициналул кумагран аьркинмургу дуллуну, бувчIин бувну бур личIи-личIину талан багьантIишиву ва цIана тачIавнияр гьарцаннал оьрмугу гайминнайн хъарну бушиву. Кьянкьану, нигьакъаувсун сукку тIутIисса командир чIалай, дакI дарцIуну бивкIун бур махъмигу. Ца ссятрава боевиктурал минометирттава, пулеметирттава лахъазанттуйх цIу дирхьуну дур.
ОкопрачIату окопрачIан лечлай, блиндажирттаву лабикI­лай, талатаву хьхьара хьун къабацIлай, жавабрансса гьужум буллай, къучагъну талай диркIун дур зунттал барзултрал чIирисса кьюкьа.
Амма боевиктурал лагма рургьусса райотделданул милицалт ва Липецкаллал ОМОН цивппагу бакIрая ка гьаз дурну талай бивкIун бур, «ТелевышкалучIаминнангу» анжагъ цала гужрайну бакI буккан багьлай бивкIун бур. Ца гьантлул дянив «Телевышкалийн» мяйлла артиллериялул цIу дирхьуну дур, миннул хъиривгу боевиктурал гьужум байсса бивкIун бур.
Ахттакьун чIумалнин «Телевышкалий» ливчIун бур Мурачуев ва Исяев. Лахъазанттуйнсса артиллериялул гьужумру щаллусса хьхьуну бакъавцIуну бур. Лагма щархъал агьали, ополченцинавусса Мурачуевлул уссурвал ва гъан-мачча, бан-бит бакъа, чани хъя учиннин лахъазанттуя якъабатIавай бивкIун бур. ЧIун-чIумуй рациялувух гъалгъа буллай, вайннан кIулну бивкIун бур «Телевышкалий» кIия акъа къаливчIшиву. Халид эфирданийн махъа-махъ увккун ур сентябрьданул 6-нний. Бувсун бур цивппа телевышкалул кьай дусса къатлуву лабивкIшиву. «Мутайн чIярусса щавурду дирну дур. Нава щала оьттувун ахьлавгун ура. Ца гранатарттал ящик ливчIунни. Ва МутайчIан ххюрхху бав. Душман хъиннува гъан хьувкун, ванал дуллай, на личлай буру». Укунсса хьуну бур Мурачуевлул махъва-махъсса гъалгъа. Цаппара хIаллава ла­хъазанттуй пахъдагьру хьуну дур.
Яла, махъ, боевиктураща зерххусса кассетардай кка­ккантIиссар чачаннал операторнал ларсъсса «Телевышкалул» цIанийсса къизгъинсса талатаву. «Телевышкалул» чулухунмайгу ккаккан буллай, Басаев уссар Хаттаблухь пострайми цIакьну талай бушиврия буслай.
Ахиргу бувчIуссар пострай сагъсса цучIав къаливчIшиву. Жандалия ка гьаз дурну талай бивкIсса милицалтрал чIири кьюкьлул хъунмур хъар цайнна ларсун тIийри ЦIуссалакрал РОВД-лул зузалтраща ва Липецкаллал ОМОН-лул аьралитураща, лагма рургьусса шалклувагу ливчуну, агьамми гужирдацIун цачIун хьун бювхъусса.
Хар-хавар бакъа жула аьрщарайн ххявхсса къачагътурайн кьянкьану данди бавцIуссар Мурачуев, Исяев, вай кунма виртталсса Дагъусттаннал цаймигу милицалт. Дагъусттаннал къучагъсса арсру, милицанал лейтенант Халид Мурачуевлун, чIивима сержант Мутай Исяевлун, Аьрасатнал Президентнал Указрайн бувну, Аьрасатнал Виричувнал цIа дуллуссар, аьпалул хьуну махъ.

Та шинал, республикалийнгу, миллатрайнгу дурксса захIматсса кьини лахълай, чувшиврий жанну дуллуссар лакрал жагьилтурал.
Вайнна миннал цIарду:
Адамов ХIусайн ХIаби­лович,
Аминов МахIаммад-Камил МахIаммадович,
Аьлиев Сиражуттин Шихамирович,
Айгунов Неъматуллагь Сайдунович,
Берцинаев МахIаммад Исмяилович,
ХIамзатов Рустам Бахаринович,
ХIаммаев Руслан Кьурбан­махIаммадович,
ХIусайнов Тенгиз МахIам­мадович,
Давдиев АхIмад Кьурбан­махIаммадович,
Кьурбанов АхIмад Саидович,
МахIаммадов Аьбдул-Кьа­син АьвдурахIманович,
МахIаммадов Назирхан Сулайманович,
Майранов Мурад Юсупович,
Оьмаров Оьмар МухIутти­нович,
ХIусманов Икрам Аьлиевич,
Китлаев Юнус Рамазанович,
Рамазанов МахIаммад Рамазанович,
Шавлукьов Бутта ХIажи­махIаммадович,
Юсупов МахIаммад Жамалуттинович.