Яла хъуннамур премиялун Дагъусттаннай цалчин лайкь хьусса аьлимчу

Вай гьантрай 100 шин хъанай дур хъунасса аьлимчу, Совет Союзрал ва Аьрасатнал физик-ядерщик, техникалул элмурдал доктор, профессор Амаев Амир Жабраиллул арс дунияллийн увккун. 

Увну ур Амир Амаев Гьун­чIукьатIрал шяраву. Ама­ев­­­лул оьрчIшиву ларгун дур цала чIунархIал оьрчIал кунна захIматну. КIира шинаву, ппу ивкIуну, ятинну ливчIун ур, 4-мур класс шяраву, 5-мур Гъумук къуртал бувну, МахIачкъалалив ивзукун, цIунилгу багьну бур 5-мур классравун занан, оьрус маз ххуйну къакIулну бушиврийн бувну. Оьрмулул 13 шинаву, 5-мур класс къуртал байхту, кьамул увну ур С. Орджоникидзел цIанийсса МахIачкъалаллал механический техникумравун.

Амир Амаев

ЧIал къавхьуну техникум хьуну бур дунияллий хьхьичIунсса аьрали заводран ккаллисса «Дагдизель» заводрал дуккаврил гьанусса идарану.
1941-ку шинал июнь зурул 21-нний, Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбишин ца гьантлул хьхьичI, техникум марцI ххювардай къуртал бувсса техник-технолог тIайла увккун ур билаятрал мюхчаншиву дуруччаврин аьркинсса хъус итадакьлакьисса «Дагдизель» заводрал агьаммур цехрайн.
Завод зий бивкIун бур хьхьу-кьини къакуну.
Броньгу бунува, Амир Амаев цала хушрай лавгун ур дяъвилийн 1942-ку шинал февраль зуруй. ИвкIун ур взводрал хъунаману. Ца талатаврия махъ иривну ур ясирну. Дучраха къуллугъ буллалисса инсаннал дучраппалав ххалалу лаивтун, хъиривмур кьини лихъан бювхъуну бур. Ясирну ирияврил ялувсса хъиривлаявурттая махъ ивтун ур битултрал кьюкьлул хъунаману.
Дяъвилий ккаккан дурсса чувшиврухлу лайкь хьуну ур орденнан ва медаллан. 1943-ку шинал Новороссийскалий кIусса щаву дирну, хъунмасса хIаллай хъин хъанай ивкIун ур. Ганан талихI хьуну бур цува уттуивхьусса лазаретрайн цIанихсса хирург профессор Цанов командировкалий бакIрайн агьаву. Ганал, захIматсса операция бувну, кьукьин нанисса ччан ххассал бувну бур.
Дяъвилия махъ Амаевлул ччя-ччяни дакIнийн бичайва ясиршиврия мурахас ув­сса дучрахIухчугу, цаламиннайн тIайла ацIан ан кумаг бувсса Мария Ярошенкогу, профессор Цановгу. Ва дия Амир Амаевлул хасият, цанма бувсса хъинбала тачIав хъамакъабитайсса.
Бусанна ва ишираягу, Амир Амаев 1944-ку шинал махъаллил хьуссия дяъвилий мушакъат шаврихлу цанма бивхьусса пенсиялия, му паччахIлугъран кьабитлатишиву бусласисса къулбасращалсса чагъаргу буллуну.
Пенсия ганан цIунил буллай байбивхьуну бур Москавлив дуклакисса чIумал. Дуккаву къуртал шайхту, Амаев цIунилгу махъаллил хьуну ур пенсиялия. Укун цанма багьайсса пенсия 1991-ку шинайннин къалавсун бур.

Студентътал: Абачара ХIусайнаев (МГУ), Амир Амаев (ММИ), Жаруллагь Керимов (ММИ), Амир Мусаев (МОИ). ш. Москав. 1947 ш.

Дяъви къуртал хьуннин, дачIи шин дурну дур Амир Амаевлул ГьунчIукьатIрал колхозрал бухгалтериялий зий. Яла зий ивкIун ур «Дагдизель» заводрай инженерну. ЧIал къавхьуну дуклан увххун ур Москавуллал механический институтравун. Мугу хьхьичIунну къуртал бувну, хъунмур управлениялул тIалав бувсса жагьилсса пишакартуравух тIайла увккун ур дунияллийх цIа ларгсса аьлимчу Игорь Васильевич Курчатов каялувчисса кьюлтIсса лабораториялий зун. Лабораториялия бувну бур Атомный энергиялул институт, 1991-ку шиная шинмай – Аьрасатнал элмий­сса институт «Курчатовский институт».
Амир Амаевлул щала оьрму бавхIуну бия ва инсти­тутрацIун.
Атомный энергетика хьхьи­чIуннай давриву Амир Амаевлул билаятрал хьхьичI хъунмасса захIмат бивхьуну бур. ЧIярусса шиннардил мутталий ивкIссар атомный энергиялул дунияллул халкьуннал дянивсса агентствалул зузалтрал группалул экспертну.
Ва хьуну ур кьатIаллил билаятирттай хьусса чIярусса дунияллул халкьуннал дянивсса батIавурттал ва конференциярттал сакиншинначи ва гьурттучи.
Амаевлул чирчуну дур азарунниха лирчусса элмийсса давуртту. Миннувасса тамансса дур ядерный энергетический установкарду (щинавухсса къаехъру, атомный ледоколлу, атомный электростанцияртту) баврийн дагьайсса. Вай давурттахлу лайкь хьуну ур СССР-данул ва Аьрасатнал аьрали хьхьирил каялувшиндарал чулухасса наградарттан ва барчаллагьрал чагъардан.
Атомный энергиялул институтраву зий ивкIсса шинну дакIнийн дичлай, чIявусса буслан икIайва буттал кIанттул элмулул кIия корифей –Курчатовлуя ва Александровлуя. Цувагу гайннащал хъачIрай хъачI дирхьуну зий ивкIссар. ДакIнийн бутлан икIайва гайннащал хьусса ишру.
1956-ку шинал «Ленинский комсомол» тIисса цалчинсса атомный лодкалул атомный реактор давриву гьуртту шаврихлу, Амир Амаев лайкь хьуну ур «За трудовое отличие» медальданун, ЗахIматрал ЯтIул ттугълил ордендалун.
1963-ку шинал Амир Амаевлун дуллуну дур Лениннул цIанийсса Совет Союзрал паччахIлугърал премия. Ва хьуну ур кIилчинсса дагъусттанчу билаятрал ларайсса премиялун лайкь хьусса, Г. ХIасановлуя махъ.
Амир Амаев мукуна лайкь хьуну ур СССР-данул Министр­турал советрал, СССР-данул ва Аьрасатнал Минатомрал чулухасса, кIийла Курчатовлул цIанийсса премиярттан.
Ва ур Дагъусттаннал элмулул бусравсса ишккакку, Курчатовлул цIанийсса институтрал бусравсса ветеран, Курчатовлул цIанийсса премия дулайсса советрал член, чIярусса орденнал ва медаллал кавалер, чIярусса ах­ттаршиннардал ва монографиярттал автор.
Вайксса лахъа-хъунши­вур­ттах, хIурматирттах къаурувгун, Амир Амаев ия хъинну ламусъсса, хьхьичIун къаливчусса инсан. Институтрал зузалтран квартирарду булайсса коми­ссиялул хъунаману унува, цувама чIярусса шиннардий ялапар хъанай ия чIивисса кIива къатта бусса къатлуву, академик Александровлул шанма къатта бу­сса квартира булунсса хIукму банцIа. КIийла увчIуну уссия Моссоветрал депутатну.

Хъинну жаваблувсса даврий зий ухьурчагу, Амаевлул лякъайва цала ватанлувтуращал хьунаакьинсса, гайннал буруккинттах вичIидишинсса чIун. Хъуннасса гьурттушинна дурссар Москавлив Дагъусттаннал Культуралул центр сакин бан. ИвкIссар ва центрданул Хъунисриннал советрал хъунаману.

Арсен ХIусайновлущал

Мунал сипталийну ва сакиншиндалийну дузрайн бувкссар хьхьичIунсса дагъусттанлувтуран хас бувсса юбилейрал мажлисру, хьунабакьавуртту.
Ванал дакIний буттахъал аьдатру, магьирлугъ, маз буруччаврил ялув буруккин бакъасса чIун къашайва. ТачIав хъамакъабитайва буттал къатта, ватан, Лакку кIану. Гьарца шинал учIайва Дагъусттаннайн, буттал шяравун. Гьарца аьрххигу буттал шяраваллин мюнпатсса шайва. Гьуртту шайва жяматрал иширттавух.
Амир Амаев жуятува лавгуна 2015-ку шинал, оьрмулул 94 шинаву. Увччуну уссар Москавлив Троекуровский хIатталлий.

«Илчилий» хъамалу

Щала Дагъусттаннал агьлу пахрулий бикIан аьркинссару чIивисса миллатрал арс Амир Амаевлуя, Совет Союзрал ва дунияллул элму хьхьичIуннай дан хъунмасса захIмат бивхьусса, дунияллул хьхьичIунсса аьлимтуращал уртакьну зий ивкIсса инсанная.
Амир Амаев личIантIиссар хIакьсса патриотшиврул, ларайсса пишакаршиврул ва ватандалул цIаний дакI тIайлану къуллугъ баврил эбратну.

Зиябуттин ХIажимирзаев