«Акул Аьлил хаварду» тIисса луттирава

Скультура Ислама Шовкринского
МахIаммад-Хан Пашаев
Щарнил бавал щайини

Ца кьини Акул-Аьли къума кIичIиравух шавай най ивкIун ур. Микку хьунаавкьусса ца дуснал увкуну бур:
– Лажинничар, Аккуй, ххуй­сса лаччи-ххункI ва къураврал хIан хIадурнура дурча, нану жуннийн хъамалу, – куну.
Яла мунахь Акул-Аьлил чайва тIар:
– Щарнил бавал щайинил хумар дурсса лякьа муни-таних даххана дан къахьунссарча, ина на багъишла ити, – куну.

Вай цайминнан тIутIул кацI, щарнил баван ццуццул кацI

Ца кьини щарнил бава чIатулттущал хъирив дагьну, Акул-Аьли ливхъун най ивкIун ур. Яла мунахь инсантал цIухлай бивкIун бур, ина хъинну чIула бувну най иявхха, му ци ишъя тIий. Акул-Аьлил чайва тIар:
– Вай цайминнан на тIутIул кацI унугу, щарнил баван ццуццул кацI ура. Та гьапIран дирзувкун, ликъавхъун ци бавияв, – куну.

Кьяправун бувхсса аькьлурду

Ца чIумал щамхала, ялтту уклай, маччардайх занай ивкIун ур. Кьинилул заллухъруннал агьалинайн амрурду бувну бивкIун бур, щамхалал хьунийн ххуйсса янна-калущал, хъунисса кьяпращал буккан аьркинссар куну. Мукун бувккун бур щамхалал хьхьичIун маччардайсса мукъурттил заллухъругу. Амма миннавух къушун-адам хьуну, ца ссурссусса тIакьагу бакIрай дирхьуну, увккун, Акул-Аьлигу, ца ябацIайний авцIуну ур.
Щамхалан ссурссусса тIакь­лувусса Акул-Аьли мугьлат бакъа хIисав хьуну ур.
– Аккуй, вай циняв аькьлукартал ттул хьунийн бувккун бур ссурулух лавгсса хъуни кьяпращал. Ина цанна вайннавух ссур­ссусса тIакьлущал авцIусса?
– Ина кьяпрах маургара, бакIурдих ургу. Вайннал аькьлурду кьяпрал ккурккардивури бусса, ттулсса бакIравур, – чайва тIар Акул-Аьлилгу.

Аькьлулун кIанай бакIраву нахь диркIма

Ца чIумал, ккурчIнил вичIал ци баян бувну бивкIссарив, ханнал оьвкуну, Акул-Аьли оьккину ттуру-гъюру увну ур. Цала бакIрайн кIиссагу щилай, увкуну бур:
– Вил бакIраву ня дакъарча, нахь дур. Мукунсса бакI аккаццу дурну кьабитан аьркинссар, – куну.
Яла, хъянгу ивкIун, Акул-Аьлилгу чайва тIар:
– Валлагь, хан, ина тIимур хъинну тIайлассар. Няран кIанай нахь дусса бакI бунунияр, аккаццу бувну, экьиливчуну хъин­ссар. Амма, хан, ина ттущал гъалгъа тIутIийни, ттул бакI ккаккан буллай акъаявча, вила бакI кка­ккан буллай ияв, кIисригу щилай, – куну.

ТамахIкарсса Щамхалал Ширваннал багъру бухлаган бувсса куц

Ца чIумал Щамхал, цайнма мютIисса Ширваннал билаятрал ялтту уклай унува, мякь хьуну, ца багърачIа бавцIусса душнихь хIачIан щин дула куну бур. Бювхъусса сунуврал багъравату рирттуну ца сунув, мунива хьхьирцIусса щин дуллуну дур душнил Щамхалан. Ми хIарчIун махъ оьвкуну вазирнайн, Щамхалал увкуну бур:
– Ваксса авадансса Ширваннал багъирдай ина чансса харж бивхьуну цан бивтун ура зузалт, – куну.
Ца-кIира шинавату Щамхалан ялагу тава Ширваннайн гьан багьну бур. Щамхала махIаттал хьуну ур. ХьхьичIава ахъулссаннул бувцIусса багъру кув кьавкьун, кув кьатI бувну, чувчIав ахъулссаннул ккурклу къаляхълай диркIун дур. Инсанталгу, халправун бахьлавгун, шярайх буклай лявкъуну бур.
Та хьхьичIава сунуврал щинал цанма бувцIусса душ бакIрайн багьну, Щамхалал увкуну бур:
– Цу залимнал зулму ливккун дунни ва пасатшиву?
– Авлия хьусса Щамхалал хъунисса харжру бивхьуну, жуйх ва кьини дуккан дунни, – куну бур душнилгу.

Бахил-хIажи ххарил ивкIусса куц

Ца чIумал Акул-Аьли ца Бахил тIисса аваданчувначIа ичIу­ва ивкIун ур. Мунал хIаллил­ссагу, ичIаллилссагу даву дайсса диркIун дур, ризкьилулсса байсса бивкIун бур, амма цачIатува къалихъан, шиннардий мунан багьайсса ужра къабуллай ивкIун ур Бахил. Акул-Аьлигу, бан-битан бакъа, мунаяту хъинну къуману ивкIун ур.
Ца заманнай аваданчунан хIажлийн гьан дакIнийн багьну бур. Му ачлан ивкIукун, къатлулссаннал увкуну бур мунахь, мудан жуйн эц икIлай урча, та вила къазахъ, дагьаймургу дуллуну, цала ххуллийх тIайла укки куну. Бахилналгу, Акул-Аьлихь ницIайх бувксса мазгу бувсун, увкуну бур:
– На хIажлия учIаннин ина, ттул даврилссагу бувну, ризкьилулссагу бувну, уттигу ттучIа ацIу, хIажлияту на вин хъинсса ссайгъатгу ласунна, вищал дагьайсса хIисавгу ккакканна. Ина га ттул кIяла чахагу личIисса аякьа дува, – куну.
Яла Акул-Аьлилгу увкуну бур мунахь:
– Ина тийхва личIарчан, щил ласунтIиссар ссайгъатгу, ттущалсса шиннардил хIисавгу щил ккаккантIиссар?
Бахилналгу, Акул-Аьлил ув­кусса махъ цанма хъинну бювххун бунува, аьрххилийн увксса чIумал аварашиву къаданна куну, цалсса вичIилул чIарах гьан бувну, цала хIажлийн лавгун ур.
Шин ларгун махъ яла бувккун бур хавар, хIажитал шаппай най бусса бур тIий. Акул-Аьлигу лавгун ур цала хIажинал хьунийн. Му ххал хьувкун, Бахил-хIажи хъинну ххари хьуну ур.
ЦIувххуну бур:
– Къатлувуми цIуллуну бурив, шяраву ци хаварду бур?
– Шяравугу личIисса хаварду бакъар, – куну бур Акул-Аьлил, – так жула гужа бивкIунни.
– Варч, бивчIан гужлун цивхьуна?
– КIяла чу бивкIуну, мунил ттаркI кьакьарттух лирчIун, бивкIунни.
– Варч, кIяла чу цукун бив­кIур? – куну, ццаххандарал хьуну ур Бахил.
– Цукун бивчIайссар? ХIавтIлин буркIунттив ххилай, вирсса дурцун бивкIунни, – куну бур Акул-Аьлилгу.
– Варч, цу ивкIунуя кIяла чай хIавтIлил буркIунтту ххилайсса?
– Ва шамулку барзри вила ххирасса кулпат гилунмай лавгун.
– Варч, ганин ци ливккуна? – цIувххуну бур Бахил-хIажинал, хIалданиягу лаглай.
– Бярав оьвкьусса арснал нурчIи ялун дуркIун, ццаххандарал диркIунни.
– Ххишала зума маахъара, Аккуй! – куну, ливтIунах ал­хIангу бувккуну, хIажи цала ичIунай авчуну ур.
Зумащарнив хIажитурал хьунийн бувксса халкьуннаву Бахил-хIажинан ххал хьуну дур цала щарсса, арс, кIяла чу, гъанми – циняв цала хьхьичIун бувккун. Ми ккаккайхту, ттининнин къумашивуртту бавну къаивкIусса Бахир-хIажи, ивчIайкун ххарил ивкIуну ур.
Яла чайва тIар Акул-Аьлил:
– Инсантал цIуцIаврил ливтIусса бавссия, ахьния багьну ливтIусса бавссия, чийща ливтIусса бавссия, амма ххаришиврул ливтIусса къабавссия, – куну.

Акул-Аьлил ханнахасса зай

Ца чIумал, цивхьуну бивкIс­сарив, хан най ивкIун ур цала нукартуращал раэят щархъайн ццугъа биян бан. Му бавну, Акул-Аьлигу, ца щаращучIа цала ттуршайнгу агьну, хан укканнин авцIуну ур. Ялун ивну ур хан. Акул-Аьлил мунал буллусса ссалам къалавсун бур, ххуллухъин къакуну бур. Сситтуй ялугьлай авцIуну ур. ХьхьичIух лавгсса хан махъунай зана ивкIун ур.
Увкуну бур Акул-Аьлихь:
– Аккуй, ина ттухь кьяпа къалавсунни, ххуллухъин къакунни, буллусса ссаламгу къалавсунни, эц ивкIун ттух уруглай ияв. Ина ттуха зайвагу тIий акъассияв? – куну.
– Буси ттухь, на вин цичIав къабанна.
Акул-Аьлилгу цала мунаха кусса зай баянну куну бур:
– Ххютту ххяллайх лахханнав, хханхха ратIув багьаннав, ттаркIру неххал ласуннав.
– Тти гьар, тти гьар, – куну, ябакIгу бувтун, ханнал чу зана бивтун бур. Нукарталгу хъирив лавхIуну, хан шавай зана ивкIун ур.

Акул-Аьлил хъарайсса аьйрдал ххуржинтту

Ца кьини, хъарайх ххуржинттугу дирчуну, Акул-Аьли най ивкIун ур ккурчIнил чIарах. ХьхьичIмур ххуржин диркIун дур куклуну, лунттубакIрайн щилай, махъмур тIурча – кIушиврул бухчIинссаннуйн щилай. Тамашагу бувну, ккурчIнил агьулданул цIувххуну бур мунахь:
– Аккуй, вил хьхьичIмур ххуржин муксса куклусса, махъмур хъиннура кIусса цукунссар, миву ци дирхьуну ура ина?
Яла Акул-Аьлил чайва тIар:
– ХьхьичIмур ттуйрасса аьйрдал ххуржинни, махъмур – чийсса аьйрдалли, – куну.

Ца ххюпI, ца кьутI куну

Ца аьлимчувначIа ивкIун ур мюталин элму дуклай. Ца кьини му увкIун цала усттарначIан, увкуну бур:
– Нава пагьму бакъасса уссарив къакIулли, ттул вив элму духлай дакъархха, на ци бави? На цамур пишалухун агьарчан, къахъиннив? – куну.
Яла аьлимчувнал, дуллуну мунахьхьун ца кIартташи щиналгу, увкуну бур:
– Улуча, ва парш пулансса нуххул дянив бувтIуну ухьхьу.
Лавгун мюталинналгу бувтIуну бур. Ца-кIива гьантта хьувкун, ялагу гьан увну ур мюталин нуххувун дуртIусса щин кьаркьун дурив ххал дан. Мунангу щин кьаркьун ляркъуну дур. Яла аьлимчувнал, буллуну мунахьхьун, чIанулу чIирисса ккутIгу дурккун, тава парш, увкуну бур:
– Улу тти ва парш, дянуххул ялун лавхъун, кIунтIа тIий кьабити,– куну.
Муналгу лавхъун бур. Ца нюжмар хьуну махъ, мюталин гьан увну ур щинал хъатру кьаркьун дурив, дакъарив ххал дан. Тикку хъатругу ляркъуну дур, паршливатугу ялагу кIунтIру багьлай бивкIун бур.
Яла аьлимчувнал увкуну бур мюталиннахь:
– Цакуну элму ххюпI чингу къашайссар, учирчагу, вивгу къадацIайссар. БакIравун элму духхайсса, кIивугу дацIайсса чан-чансса тIийри. Ина дуккин пагьму бусса ура, амма вин ччай бур элму, кIиллай буклакийни кунна, ца ххюпIлий, ца кьутIлий анаварну лархьхьуну, тинай ацIан.
Мунияр махъ му мюталиннал чIярусса элмурду дурккуну дур.

Оьсса ттуккун кIусса гьиву

Ца адамина, чун лавгун ивкIссарив, ттуккуй ва чай диялсса гьивурдугу дирхьуну най ивкIун ур. ЧIа-чIаннин заллу гьивулулусса чай бурттигу икIайсса ивкIун ур.
Ца кIанаву чал миннат бувну бур ттуккухь, цув оьккину бухлай бурача, цил бурхIаяту цахъи гьиву вила бурхIай диша куну.
Ттуккул, оьккисса ссирингу бивщуну, цилла дурну, гьиву дишин гъан къавхьуну бур.
Най хъунма хIал къавхьуну, гуж бивсса чу, вирсса дурцун, бивкIуну бур. Залунналгу щала чай диркIсса гьивугу, бивкIусса чаяту ливксса бурчугу ттуккул ялув бивхьуну бур.
Му иш хьуну махъри тIар учайсса: «Оьсса ттуккун кIусса гьиву».

Исултрал ташу

Ца чIумал Миданнал шагь Хусравгу, мунал вазиргу зунттаву авлий буклай бивкIун, бивщусса барххул хъирив най, бяйкьуну, ца вилаххав цIурду лершсса шяраваллил эяллаву хьхьу рутан багьну бур. Тива-шива миннан гув-гув тIисса кIива исул чIурду баллан бивкIун бур. Яла шагьнал вазирнахь цIувххуну бур, тай исултрал ци тIар куну. Вазирналгу увкуну бур:
– Ттуща бусан къахьунссар, вияту нигьа услай ура.
– Баччи бакъарча, буси, – куну бур шагьналгу. Вазирналгу бувсун бур:
– Ва ису бур та исухь цила арснан душ була тIий. Тагу бур булунна, ва шяраваллил эяллугу, вайкссара цаймигу эяллу ттул душнин къалиндалун дулурчан тIий.
– Туну, ванил дулунна тIарив, къадулунна тIарив? – куну, цIувххуну бур шагьнал.
– Ванилгу тIий бур кIира шяраваллил махъ цири, Хусрав шагь цIуллуссаксса, цимигу авадансса шяраваллия эяллу данссархха, на вил душнин ацIрагума шяравалу дулуннахха.

Аьрччасса Тамирлан ва мурчIисса Къарабудагъ

Ца заманнай, чIявусса билаятругу лавсун, Аьрчча-Тамирлан Дагъусттаннайн най ивкIун ур. Чурлияту мунал Ккуртта-Таххаллал ханнайн мурчIисса КъарабудагълучIан, цала канийнгу ачу, анаварну хьунийнгу укку тIий, чапар гьан увну ур. КъаучIарчан, на вил агьалигу къир бувну, хъусругу зерххуну, инавагу ивчIанна куну бивкIун бур. Къарабудагъгу, буртти ивкIун ца хъунмав хьусса гамушрайгу, авчуну ур ТамирланнучIан. Тамирлангу кьинибурхан мунах ялугьлай, най ур тIий, къаиллай ухьувкун, ссавур дан къархьуну, икъавкIуну къаитанна тIий, цува Къарабудагълул хьунийн авчуну ур. Тамирланнул, та гамушрай най ххал хьувкун, сситтулну увкуну бур:
– Анаварну нану тIий, на вичIан чапар гьан увкун, гамушрай акъа, анаварну чай учIан къавхьурив вища ттучIан?
Къарабудагълулгу хъинну паракьатну увкуну бур:
– Ссайн анаварну ура, хан. Укунмагу халкьуннал хъунмасса хIаллай къабитанссару – аьрччасса инагу, мурчIисса нагу цала ялув! – куну.

Ахьтта нанийни къабусайсса Акул-Аьлил хаварду

Ца чIумал, чирилун цала азихъру бишинсса вилцIунгу бувгьуну, щарнил хIалтIухъантал най бивкIун бур хIалтIилухунмай. Миннащал ивкIун ур Акул-Аьлигу. Най, ца кIанавун бивсса чIумал, хIалтIухъантурал увкуну бур Акул-Аьлихь:
– Аккуй, ххуллу бялахъан банвагу жухь чан-кьансса вила хавардувагу бусияр.
– Паккувун бухар бувхсса чIумалгу, ахьтта чун-унугу нанийнигу, ттуща цукунчIавсса хавар бусан къашайссар, – куну бур Акул-Аьлилгу.
– Ва вилцIуннуй буртти ивкIун ачирчан, ци иш бикIайссар вил? – куну бур гайннал.
– ВилцIуннул бакI бувгьуну цу-унугу ачирчан, яла хъинсса иш бикIайссар, – куну бур Акул-Аьлилгу.
Циван къаитавияв, гьалмахтуралгу буртти ивтун ур Акул-Аьли, циван къабуславияв, Акул-Аьлилгу буслай авчуну ур цала хаварду.

1