Бюхттулсса зунттал бюхттулсса арс

«Ттул дуссарагу хъус-ххазина халкьуннал балайрдур. На вай балайрдай лявхъуссара, вайннучIан занагу хьунтIиссара. Жулва халкьуннал балайрду жуярва бюхттулсса бур. Ххира бара ми, буруччияра ми. Ми балайрдавур зул кьадар бусса!».
Ширвани Чаллаев

Ва зуруй оьрмулул 85 шин там хъанай дур Аьрасатнал ва Дагъусттаннал халкьуннал артист, Аьрасатналгу, Дагъусттанналгу ПаччахIлугърал ва ХIукуматрал премиярттал лауреат, Дунияллул халкьуннал дянивсса премиялул лауреат, композитор Ширвани Чаллаевлун.

«Агарда Дагъусттаннай зунттурду къабивкIссания, Ширванинал макьаннайну ми ляхъан бан бюхъанссия».
Дмитрий Шостакович

Ширвани Чаллаев билаятрал ттизаманнул композитортураву ца яла яргма композиторнан хIисав ай хьхьичIунсса музыкалул пишакартурал. Ванал гьунарданун ччянива лавайсса кьимат бивщуну бур хъунасса музыкант Дмитрий Шостаковичлул.
Агьамсса кIану ванал бугьлай бур ацIвахъул миллат ялапар хъанахъисса республикалул магьирлугърал тарихравугу – ванал гьунардайнур Дагъусттаннай лявхъусса цалчинсса опера, цалчинсса симфония, цалчинсса инструментал концерт ва Республикалул гимн.
Ширвани Чаллаевлул щалла творчествалуву асар хъанай дур буттал кIанттухсса, миллатрахсса, мазрахсса, балайрдахсса дазу-зума дакъасса ччаву. «Ттул буссавагу ххазина зунттал халкьуннал балайрдур. Гьарцагу балайлуву дур инсаннал ххаришиву ва къумашиву. Балай – му халкьуннал кьадарди, тIабиаьтрал батIул къашайсса бутIар», – ччя-ччяни тикрал бай Чаллаевлул. Ванал музыкалулгу, балайрдалгу бияла ляваличIисса бур, ванал маз къабувчIайсса, ванал магьирлугърая ятсса тамашачигума ясир ай ванал музыкалул, цанчирча му бур вичIидирхьуманал аькьлу-кIулшилувун, оьтту-ттурчIавун куртIну буххайсса.
Камерный оркестрданун чивчусса лакку балайрдал концертрая махъ (1968 шинал) хьхьичIунсса музыкант Георгий Свиридовлул Ширвани Чаллаевлуйн увкуну бур: «Халкьуннал рувхIанийшиву творчествалуву аьч дуллалисса композитор, хьхьичIазаманнул балайрдал гьанулий пасихIну ттизаманнул произведенияртту чивчусса художник-новатор», – куну.
Цала Ширвани Чаллаевлул цIу буну ва бюхханну учай ми балайрду. Гьавас, мяъна-мурадрал куртIшиву – вайнна композиторнал мазрал хасшивуртту.
Цалва произведенияртту чичин Ширвани Чаллаевлул кIурчIулттувух буккан бувну бур дунияллул поэзия: ишла бувну бур, цала ватанлувтуралсса бакъассагу, оьрус­нал классиктурал – Пушкиннул, Лермонтовлул, Есениннул, Фетлул, Блоклул шеърирду.
Оьруснал хъунасса чичу Толстойл произведениярттая тIурча, кIива-кIива ххаллилсса опера чивчуну бур. «Хаджи-Мурат» опералухлу ва лайкь хьунни Аьра­сатнал ПаччахIлугърал премиялун. «Казаки» опералул премьералул хIакъираву хьхьичIунсса музыкалул критик Марина Гайкович чIурчIав дуллай бур: «Ва опералуву яла яргма персонаж хьунни Зунттал чIу – цащара композиторнаща дакъа учин къашайсса щинтасса халкьуннал такьва».
Ттининнин композиторнал чивчуну бур ацIва опера. Ванал цалчинсса опера Дагъусттаннал халкьуннал тарихраясса «Горцы» бивхьуссар 1971-ку шинал Ленинградрай. Мунил премьера тIурча, хьуссар МахIачкъалалив, республикалул гьар кIанттавасса тамашачитал бавтIсса унгу-унгусса халкьуннал байрандалул лагрулий. Мура миллатрал колоритрай чивчусса бур АхIмадхан Абу-Бакардул хавардая сакин був­сса музыкалул къямадия «Странствия Бахадура» (му цалчин бивхьуссар Ванеймуне эстоннал театрдануву ) ва Апанни Къапиевлул аьрали чичрурдайн чул бивщусса «Читая дневники поэта» (бивхьуну бур Б. Покровскийл цIанийсса Москавуллал академический камерный музыкалул театрданул); балетру «Камаллил Башир» ва «Хан-Герей»; Лермонтовлул шеърирду гьануну лавсъсса мюзикл «Поручик Тенгинского полка» ва мукунма хорданул, фортепианолул ва симфониялул произведенияртту.
Ххаллилсса композиторнал гьунарданунсса кIану лявкъуну бур Европанал классикалувугу – американал шаэр Эмили Дикинсоннул ва испаннал шаэр Гарсиа Лоркал шеърирдансса концертру ва мува Лоркал шеърирдахун чивчусса опера «Оьттул хъатIи» ва Шекспирдул произведениялий опера «Король Лир» .
Зулайхат Тахакьаева

Ина вила миллатрал байрахъра

ХIурмат бусса Ширвани Рамазанович! Ина анжагъ вила республикалул гимнрал автор хьун лайкь хьусса гьунар бусса композитор акъара. Ина вила халкьуннал лишанна, байрахъра, мунил цIа ва пахрура. Бусса оьрмулий ина вила ватандалул магьирлугърал цIаний дакI тIайлану къуллугъ буллай уссара. Ина, мяйжаннугу, вила аьрщарал балайчира, амма вил ххаллилсса музыка хIакьину кIулссар дазул кьатIувгу. Оьрус­нал хьхьичIунсса шаэртурал ва кьатIаллил билаятирттал классиктурал шеърирдан музыка чичаврийну авадан хьу­сса вил магьирлугърал ирсиран багьа бакъассар. Къабигьасса бивкIссар бюхттулшивурттайн­сса вил ххуллугу. Амма бюх­ттулсса гьунарданул, вийнна­сса вихшалдарал ва хьхьу-кьини да­къасса захIматрал хьхьичI цичIар къадацIайссар. Миннунсса бахшиш – халкьуннал ччаву ва бу­сравшивур. Вил музыка тIий бу­ссар личIи-личIисса билаятирттал яла машгьурми театрдал сценардай, цикссагу шиннардий так ца вила ватанлувтурал­сса дакъагу, мунил кьатIувсса халкьунналссагу дакIру дуцIин дуллай буссар. Инавагу миннан хIат-хIисав дакъа бусравссара. Вил караматсса произведениярттугу ттигу цимирагу никирай яхьунтIиссар.
Александр Калягин, Аьрасатнал Театрал ишккаккултран союзрал хъунама

Чаллаевлул операртту жул театрданунсса творчествалул экзаменнуну хьуссар

–Театр зий байбивхьуну цалчинсса шиннардий жу бихьлай бивкIру жула ватанлувтурал произведенияр­тту. СахIналийн буккан барду хьхьичIва тIалавну къабивкIсса чIявусса операртту. Жу зий бивкIру ХХ-мур ттуршукулул классиктуращал: Прокофьевлущал, Стравинскийщал ва Шостаковичлущал. ЖучIан цала произведенияртту лавсун бучIайва машгьурсса композитортал: Хренников, Щедрин, Шинитка, Денисов, Вайнберг, Богословский, Холминов, Таривердиев, Чайковский.
Жул театрданущалсса творческий союзраву гьуртту хъанай уссия Дагъусттаннал композитор Ширвани Чаллаевгу. Ванал Дагъусттаннал чичу Апанни Къапиевлул аьрайсса чичрурду гьануну ларсун чивчусса «Читая дневники поэта» тIисса миллатрал аслишиву дусса опера бивхьуссар жул театрданул сценалий.
МукIру хъанай ура, цIанакул жу чансса ят бувцун буру жула оьрмулийн багьайсса ттизаманнул произведенияртту бишаврия. Махъсса шиннардий жун асар хъанай бия творчествалул ккаши, ва мякьну буссияв мукунсса даврих. Вана Ширвани Чаллаевлул чивчунни жула оьр­мулия бусласисса опера, испаннал шаэр ва драматург Федерико Гарсиа Лоркал произведениярттаясса «Кровавая свадьба». Чивчунни хасну жул театрданун цIа куну. Жун му бусрав хьунни. Опера жун ххуй бивзунни гьарцагу чулуха. Цалчин, ва бур ттизаманнул опера. КIилчингу, ва бавхIуну бур жущала дусшиву дусса халкьуннал магьирлугърацIун. Мунил жул театр авадан бунни.
На ххари уллай ура спектакль миллатрал асарду аьч буллали­сса бушиврул. Опера асар хъанай бур, баллай бур текстравугу, ихтилатравугу, балайлувугу. Му ляличIишивугу дур ссигъа­сса, усттарсса, кIункIу уллали­сса. Мукунсса миллатрал хасшивурттайн мютIи хьун бювхъунни оьруснал актертураща. Мунилгу на хъинну ххари уллай ура. Мунихлуну ххирар ттун ва спектакль. Ва багьссар театрданул яла хьхьичIунми постановкардавун. Мунин лавай­сса кьимат бивщунни билаятрал хьхьичIунсса театрал ва магьирлугърал критиктурал. Жул театрданунгу ва опера хьуссар творчествалул экзаменну.
Ва произведениялул музыкалун тIалавну ляркъуну дия цанна гъансса хасият. Опералуву ккавккунни цайми халкь, цамур миллат, ххуйсса ва ххаллилсса, ттуйн ца караматсса асар биян буллалисса ва ттул дакIниву творчество чантI учин дуллалисса. Му хъиннува агьамссар хIакьину, инсантурал дянивсса арардаву, му так цамур миллатрал ва диндалул ушиву хIисавравун ласлай, вахIшийшиву ялун личлачи­сса ахIмакьсса чIумал. Укун­сса чIуннардий хъиннува бюхттул­ссар чичул, композиторнал, драматургнал кьимат. Ва цува, ванал творчество, пикрирду, аькьи­лшиву ва гениальность ца театрданун, ца миллатран бакъарча аьркинсса, щалла инсаниятранни, жува инсанталну личIаншиврул. ЧIявумиллатру бусса Аьрасатнал халкьуннан му хъиннува аьркинссар. Опералул тIайлабацIу ялагу ссаву бур учирча, му жунма цинявннанмагу асар шавриву, бувчIавриву бур.
Борис Покровский, Москавуллал паччахIлугърал академический камерный музыкалул театрданул
каялувчи

Ширвани Чаллаев Виталий Ремезовлущал
ва Такибат МахIмудоващал. 2008 ш.
Ванащал хьунаавкьусса кьини на ккалли дара ттула оьрмулуву ца яла талихI бусса кьинилун

Ликъаххайсса аьш ттул дакI­ниву кьариртсса Ширванинал авторский концертрай кIул хьуна чIярусса шиннардил хьхьичIва мунал чивчуну бушиву Лев Толстойл «Хаджи-Мурат» тIисса повестьрая­сса опера. ХIакьину, политикалул тIуркIу сававну, Ккав­кказнал аьрщарай чIявусса оь экьибутIлатIисса чIумал, дакьаврий яхьун бюхъантIишиву жунма дакIнийн бутан оьвтIутIисса макьан ва Толстойл махъ тамашачитуран баян бансса проектраха зий айивхьуссия. Му проект дузрайн буккан бангу бювхъуна хъинну лавайсса даражалий. Тания шихунай уртакьну зий ура Ширвани Чаллаевлущал.
Лакрал миллат пахрулий бикIан аьркинссар Ширвани Чаллаевлуя. Ва ур, ца Дагъусттаннал ва Аьрасатнал акъассагу, щаллагу дунияллул ттизаманнул яла хьхьичIунми композитортуравасса ца. Хъунисса оперардал, симфониялул произведениярттал автор. Лакрал культура щаллагу дунияллун ва машгьур дуллай ур тактичнайну, оьрусналмур культуралулгу хIурмат буну. Ккав­кказнал музыкалул чIу хъунмасса билаятрал чIурдацIун бахIинсса бюхъу гьарцаннан буллуну ба­къассар.
Виталий Ремизов, Л. Н. Толстойл цIанийсса паччахIлугърал музейрал директор

Халкьуннайн хаин къавхьусса композитор

Ттул тамансса шиннур Н. Сацлул цIанийсса Москавуллал паччахIлугърал ОьрчIал музыкалул театрдануву дирижер-постановщикну зий. «Маугли» опералуха зий айишиннин ттун къабавссия Ширвани Чаллаевлул музыка. Опералун чивчусса музыка ттун хъинну ххуй бивзуна. Яла тIурча, ванал цинявппа произведениярттах вичIи къадирхьуну ацIан къавхьуна ттуща. Ванал музыка бур цайва бияла бакъа вичIидирхьуманал аькьлу-кIулшилувун куртIну буххайсса. Ттунма ссайну ххуй бизай учирча Ширвани Чаллаевлул музыка – ванал авадансса творчествалуву аьч хъанай дур композиторнал цала халкьуннайнгу, цайннагу дакI тIайлашиву. Му бухьун­ссар композитор гьар заманалуву итталу ва тIалавну ушиврул хъунмур тIайлабацIугу.
Константин Хватынец, Н. Сацлул цIанийсса театрданул дирижер

«Маугли» опералул премьералия махъ. 2012 ш.
Гьар заманалий тIалавсса музыка

Ширвани Чаллаев ттун кIулли чIивинияцIава – Н. Сацлул театрдануву гениальныйсса композиторнал ххаллилсса музыкалий хъуна хьу­ссара на. Сайки кьура шинал лажиндарай, ванал опера «Маугли» репертуардануву буссаксса хIаллай, 1200 инсан лагай­сса зал щяикIансса кIану бакъа бувцIуну бикIайссия. Зува пикри бара, ваксса чIумул дянив опера цимил бивхьухьунссар? Цимил биширчагу, тамашачитал нех дирхьуну найнма бикIайва театрданувун. Цаппара шинну ларгуна опера театрданул сахIналий къабивхьуну, мугу роллу дургьуну бивкIсса цаппара актертал бугьара хьуну бушиврийн бувну. Му ппурттувугу ттун асар хьуна ттизаманнун тIалавсса мюзикллахнияр тамашачитал хIакьсса опералух цуксса мякьну буссарив. Цанчирча ми ттухь цIухлайнма бикIайва оьрчIансса бунияласса спектакль бакъассарив театрданул репертуардануву тIий. Амма театрданул каялувчитал ца ляълужавгьар кунма ябуллай бивкIссар опера. Му цIунил бишинсса лахIзалух ссавур дакъа ялугьлай бивкIссар театрданул каялувчиталгу, актерталгу, цинявппа зузалтгу. Му лахIза бучIантIишиврийн тIурча, жул цукунчIавсса щак бакъассия, цанчирча тамашачитал муния цIухлайсса-цIухлайнма бикIайва.
Опера цIунил бивхьусса кьинигу жул театрданун хьхьичIара кунна хъуннасса байранну хьу­ссар. Опера къуртал хьунцIа на личIлулну уруглай ивкIра актертурахгу, тамашачиту­рахгу. ХIайранну ливчIра кIивай­ннайвагу – шавкьиравун лавгсса актертурайгу, ясир бувсса кунма буруглагисса тамашачитурайгу. ЛяваличIисса чани, ляваличIисса гьава, ляваличIисса асарду! Цимирагу шинал хьхьичIва кунма!
Дунияллий чансса бакъассар композитортал, цила чIумал сий дуну машгьурну бивкIхьурчагу, шинну лагайхту цIарду хъамарадиртсса. Ширвани Чаллаев тIурча, ур гьар заманалуву итталусса композитор. Ца Аьрасатналсса дакъагу, дунияллулла магьирлугъ мяъна-мурад дакъасса рок, реп, поп журардал музыкалул щатIуву гьузузисса ппурттувугу ваналмур музыка ххину-ххишалану тIалавну бур. НахIакь дан бакъахьунссар Аьрасатнал хьхьичIунсса музыкалул пишакартурал Ширвани Чаллаев билаятрал магьирлугъраву мархри цIакь хьусса мурхьиран хIисав айсса.
ХIат-хIисав дакъа ххарину ура хIакьину ттущава театрданул репертуар ххал дан бувкIсса тамашачитурахь: «Жул театрдануву бихьлай буссар ххаллилсса композитор Ширвани Чаллаевлул опера «Маугли», «бухьхьияра!» учинсса сант цIунилгу дирияврихлу, учIаврия хIайп учинсса къауккантIишиврий дакI дарцIуну.
Ца-кIива махъ учинна Ширвани Чаллаевлул инсанналми хасиятирттаягу. «Мяърипатрал ва инсаншиврул зунтту» учивияв на мунайн.
На хъисвагу махIаттал къахьувияв дунияллул даражалул композитор вайминнах лахъния уруглай, ятну авцIуну ухьурча. Амма Ширвани Чаллаевлул ми барурду найбунува лекьан бай. Театрданул цинявппагу зузалтращалсса ванал дяниялу ичIуванащал куннасса дуссар. Ширвани Чаллаев жул театрданул маччасса инсанни. Жу дазу-зума дакъа ххарину буру жунма ванащал зун нясив шаврия ва чIа тIий буру ванан ттигу цимигу шинай жущала уртакьну зунсса цIуллушиву ва цIу-цIусса тIайлабацIуртту.
Дмитрий Дьяченко, Н. Сацлул цIанийсса Москавуллал паччахIлугърал ОьрчIал музыкалул театрданул администрациялул зузала

Ккавкказ дунияллул магьирлугъраву чивчусса композитор

Ширвани ттул ччяния­цIа­васса дусри. Ва ттун кIулли ттизаманнул ххаллилсса композиторшиврийгу, щихачIав къалавхьхьусса лавайсса пагьмулул балайчишиврийгу. Испаннал шаэр ва драматург Лоркал шеърирдан ва пьесалун опера чивчуну Ширванинал Кка­кказ чаннайн буккан бувссар, Да­гъусттангу, Ккавкказгу цал уттигу дунияллул магьирлугъраву чивчуссар. Шекспирдул ва Дикинсоннул произведениярттан музыка чивчуну, Ккавкказнавун дунияллул поэзия ласаврийну хьхьичIвагу чивчуссар Ширванинал Ккавкказ дунияллул контексраву.
Наум Клейман, ПаччахIлугърал кинорал хъунмур музейрал директор

Ширвани Чаллаев
Леххаву къачинтIиссар
Я щарнил, я миллатрал,
Леххаву так чинтIиссар
Ттул чIуних къума ратIал.

Халкьуннал балайрдаву ляраличIисса рухI дур

Балай – му халкьуннал кьадарди, тIабиаьтрал батIул къашайсса бутIар.
— Жула лакрал макьанну дакI къуману, хIасратну ливчIсса чIумалсса макьанну дур, зунттахь, ххяллахь, ардахь, неххардихь дакI дачIлачIисса кунна­сса дур.
— Циняв мазурдиву яла ххуймур маз кунма чIалан бикIай ттула ниттил маз. Навагу ла­кку макьаннай балай тIутIийни куна къаикIарача, ва нава ла­кку аьрщарайх сайр буллалисса куна икIара.
— Творчествалуву на даингу кIура аяра ттула мархрачIан.
— На учайсса балайрду агьалинан ххуй бизайхьурча, ми, ттул чIунийну бакъарча, жула халкьуннал музыкалул аваданшиврийнур ххуй бизайсса. На ттула чIу ишла бара, анжагъ, музыка щаллу бансса инструментну.
— ЦIанасса чIумал на нава хIисав ара захIматсса композиторнан. Сайки цинявппагу театрду тIалав буллай бур мюзикллу, опереттарду. Ттул дакIгу, пикрирдугу ясир бувсса бюхттул­сса произведенияртту – Толстойл «Хаджи-Мурат», Лоркал «Кровавая свадьба» так бунияласса музыкалувур бишин лайкьсса.

Ширвани Чаллаев