ЦIуцIи кIанттурдай ка дирхьунувасса инсан

Зунттурду, зунттурду, лагмавагу зунттурду. Чунмай бургарчангу, буссар зунттурду, щюллисса дарайлувунгу, кIяласса марххалттанилунгу бахьлавгсса. КIайннул паччахI кунма, ссурулун бакIгу шарчуну, буссар алвагьсса ВацIилу-Зунттугу. Цимигу ттуршуку шинну духьунссар зун! Цикссагу бакIрачIан бувкIхьунссар зул! Шайсса бивкIссания зуща бусан зунма ккавкмуния, зуяту хьунссия цалчинсса барачитал лакрал тарихрал. Циксса лакрал жагьилтурал жанну къадуллухьун­ссар цалва миллатрал цIа бюхттул дуллай, душмантуращал талай?.. Зу лащару мукунсса аьскартураха. ТIайласса бухьунссар жулва учала, зунттурду хъунив къашай­ссар тIисса.
Зунттал хъархъаллу кунма, бюхттулсса, кьянкьа-кьурчIисса, дугърисса чиваркI бивзун бур кIа жула Лакку Ватандалияту.
Хъун дяъвилий ЯтIул ЦIуку лавсъсса ххюя-ххюя Виричу ур жула миллатрал! Миннавасса цану ур ЧIяйннал шяраватусса – ЦIаххуй Маккаев.
ХIакьинусса жула ихтилатгу кIа шяраву лявхъусса цаннащалссар.

Шалласу Шалласуев

Ххаллилсса лаккучу, камил­сса, аькьилсса инсан, Рамазаннул арс Шалласу Шалласуев. Ца лакрал миллатрал дянив акъассагу, Дагъусттаннал циняв миллатирттал дянивгу Шалласу Шалласуевлул цIа хъунмасса хIурматрай зумух ласай.
ЛичIи-личIисса хъунисса къуллугъирттай зий ивкIун ур ттинин ва. ХIакьинусса кьини зий ур МахIачкъала шагьрулул мэрнал кумагчину. ТIайламур бусан, ттун ттунагу, Шалласу куна, гьарца чулухунай итххявхсса, аькьилсса инсан хъинну чанну акъа къа­ккавкссар. Цумур элмулия суал булурчагу, ванал жаваб хIадурнура дикIай.
ХIакьину инсаннан, хъарайх ттупанчагу бувтун, на ттулва миллат душманная ххассал бан най ура тIунсса кIану бакъар, так цалла даврийну, багьу-бизулийну, дуккаврийну, ххаллилсса давурттайну ккаккан дарчан дакъа чувшиву. Бюхъайссар чIявучин къакIулну бикIангу АхIмад-хан Султаннун, Апанни Къапиевлун, Хан-Муртазааьлин, ЦIаххуй Маккаевлун гьайкаллу дацIан давриву хъуннасса гьурттушин Шалласул диркIшиву. Ва сававну бартдиргьуссар цайми-цаймигу цаннияр ца хьхьичIунсса давуртту.
Ва личIи-личIисса цIардан ва бахшиширттан лайкь хьуну ур. Миннул хIисав дулларча, жува лап лахъи лаганссару. Амма ванал яла бюхттулмур цIа, ттухьва цIуххирча, на учинна: инсап ду­сса инсан ушивруву дур.
Уттигъанну ттун тIайлабацIу хьунни Рамазаннул арснахьхьун булун ца-кIива суал.

– Цалчин, ттун ччива ина вила оьрмулул ххуллу кутIану аьч баву.

– На къуртал бувссар Гъумучиял школа. КIикку шайва хъинну хъуннасса тарбия, дутайва дуккаврихсса шавкь, ттувугу элмулухсса гъира гьаз хьуна. КIа бия Просвещениялул министерствалул гьанулул школа. КIикку бия хъинну цIа дурксса муаьллимтал. КIукунсса школа та заманнай бакъая щалвагу Дагъусттаннай.
Яла, Детдом лакьайхту, на лавгссара дуклан Жунгутайлив. Гиккугу ца барз бувну, увкIссара Лаккуйн, арулчинмур классравун. Мяйлчинмур класс къуртал був­ссия ххуйну, марцIсса ххювардай. КIиччагу на лавгра ялагу Щурагьун дуклан. Гай шиннардий Щурагьи бия Дагъусттаннал культуралул дязаннуну хьусса шагьру. На увхссия Цалчинмур реалпедучилищалувун. Цила заманнай кIа училищалуву дуклай ивкIссар Тахо-Годи. Дуккаву къуртал хьувкун, на гьан увнав Ваччав зун. Ваччиял школалий кьамул увнав хъунама пионервожатыйну. Му бакъассагу, ттухьхьун дуллуна 14 ссят физкультуралул ва граждан обороналул. Ттухь дуссия та чIумал география, история дихьлансса ихтияр. КIира шин дур­ссар Ваччав зий. На дарс дирхьу­ссар жуна гьарцаннан кIулсса Амучи Амуттиновлухь.
Сентябрьданул цанний ур­чIулчинмур классравун дарс дишин гьан увсса чIумал, ттун начгума хъанай дия ттулла отчество учин. Жу бияв чIунархIал оьрчIру кунмасса чIава жагьилтал. На ияв гайннаяр дахьра мукьра шинал хъунасса – яла жагьилма муаьллим школалий.

Кияха: И.Айдаев, Ш.Шалласуев, О. Шалласуев, К.Айдаев. 1971 ш.

– Гьарца жагьилнан цалва хиял бикIайхьунссия ца ларай­сса даражалул кIулшиву дулай­сса институтравун уххансса. Вил ци хиял буссия?

– ТIайлассар, учитель хьунна тIисса пикри ттул къабагьайва. На уссияв мюхтажну Московский институт международных отношений тIисса вузравун уххан. Амма тай шиннардий чил мазурдил дарс жухь къадишайва, яни ми мазурдил учительталгу бакъая, Аьрасатнава бувкIми муаьллимталгу так оьрус мазралсса бакъа къабикIайва. Мунияту ттун дакIнийн багьуна уххан Дагъусттаннал Пединститутравун. Миккугу, экзаменну ххуйну дуллуну дунура, конкурсравух гьан къаивтунав. Ттун багьуна лечлай-хъирив хъанан. Пикри хьуна Москавлийн ЦК-лийн тил гьан дан. Амма пучрай кьамул къадуруна. Та чIумал ттул нинугу дия азарханалий къашавай, ттул жипливугу дуссарагу ца ацIра къуруш лирчIун дия. Га дия 1968-ку шин, август барз. Площадьрай ура, остановкалий авцIуну. Му лахIзалий ца жагьилсса душ бувкIунни ттучIан левчунма: «Вийн жул почтамтрал хъунама оьвтIий ур»,– тIий. Лавгра. Почтамтрал хъунамагу ия оьрмулул угьарасса, ЧIухъатусса, Хъун дяъвилий талай ивкIсса чув. Бусав на ганахь ттулва хIалкьазия. Ккаккан дав ттулла экзаменационал чIапIигу. Мяйжанссар, га махIаттал хьуна. Икьрал дарду ттулла махъуннайсса адрес «Главпочтамт. До востребования» куну чичин. Га ттущал рязи хьуна. На ссят ацIра хьуннин площадьрай ацIанна учав ганахь, умуд бур муниннин жаваб дучIанссар тIисса.
«Юх, ттул арс, – кунни ганал ттухь, – хIукуматрал аппаратрал даву дайдишайссар так ссят ацIунний». «Хъинни, на ялугьланна ва площадьрай тиха жаваб дучIаннин», – куну, увккун лавгра. Занан ивкIра площадьрайх, гьай-гьай, дакIгу дур аьратталну, гьалакну ришлай. Га ца-кIира ссятрал дянив площадьрай буцирив ттарлил мурхьру, къатIри, чув цими бурив цукун­сса бурив, хIисав ласав, буккав. Ахиргу, ссят цаннийх зузи­сса чIумал, ттул хъирив бувкIунни гава душ. Ганил тту­хьхьун дуллунни ятIулсса, Правительствалул бланкрай чирчусса, жаваб, ттулла телеграмма багьайкунсса кIанайн диршиву тасттикь буллалисса. РахIатсса ссихIгу бивгьуну, лавгра ниттих уруган ЧIяв. КIичча лавгра Ваччав школалийн. Гьай-гьай, цинявннан бавну бия ттул бакIрачIан бувкIмур. Гара кьини, ттунна аьркинмургу ларсун, самолетрай увкIра Анжилийн. КутIану учин, циняв студентътурал дуккаврил шин сентябрь зурул цанний дайдирхьунугу, ттулмур студентнал оьрму байбивхьуссар сентябрь зурул 16-нний. Институтравугу гьарца чувнан кIулну бия ттул институтравун уххаврил хIалкьазия, цанчирчан, чIявуя ттул лагма-ялттусса хаварду, щурщурду.

– Лакку билаятрайсса жулла щархъурду чIяруми эяллайн дурккун дур, заллухъруннал кьариртун дур. Вила пикрилий, ва ишираву цукунсса маслихIат банссия ина?

– ТIайламур учин, му бигьану жаваб дулун шайсса суал ба­къар. ДукIу дуссия ттул макьала «Илчи» кказитрай рирщуну зунттава жулла щархъурду дизан дурну 75 шин шаврин хасъсса. Ги­кку ттул дуссия шаннагу райондалийнсса оьвчаву, яни 75 шин хъанай дурча, му якьамасса тарихран хас дурсса хьунабакьавуртту дуван кIай районнай.
Ттул оьвчаврил сававгу муя – кIай дизан дурсса шяраваллал кIанттурдай жагьилсса, ялун нанисса ник хIалану батIаву даву, кIулну бикIаншиврул цалва бу­ттал буттахъал мархри ча нани­сса буссарив, циван бизан бувну бивкIссарив кIикка. ТIайламур бусан, арулцIаллийхъайсса шинну хьунугу, ттун хIакьинусса кьинигу къабувчIлай бур циван бизан бувну бивкIссарив гай. Хъун дяъвилуву Дагъусттаннал миллатирттаву га яла хъуннамур гьурттушинна дурну дур лакрал. Хъун дяъви байбишиннин лакрал районнай бивкIун бур ялапар хъанай 50 азарунния ливчусса инсантал. Минная 16 % бивкIун бур дяъвилий, 3400 инсан ивкIун ур оборонительный рубежирттай, Ленинкантлий. Жунма кIулсса куццуй, Дагъусттаннай ца Лакрал райондалул лавсун бур шамийла ПаччахIлугърал Обороналул комитетрал ЯтIул ттугъ, мукьилчингу лавсун махъ абадлий цанма пишкаш бувну бур. Гай кьянатсса, захIматсса дяъвилул шиннардий муксса ххуйсса ккаккияртту дурсса миллатраяту мукьцIа-мукьцIалуннийн дирсса щархъурду циван дизан дурссарив цала миналияту хIакьинусса кьинигу бувчIин къашайсса ссигъа кунмасса зат бур.
1912-ку шинал райондалий цалчин ЧIяйннал шяравуя школа тIив­тIусса. КIикку бивкIссар интернат 260 оьрчI ккалаккисса. Щаллагу райондалия бакъасса, кIиккун бучIайссия дуклан лагма-ялттусса СсурхIиял шяраваллавагу. ЦIана тIурчан, ЧIяйннал школалий увагу 62 дуклаки оьрчI ур.
Ванияр 40-50 шинал хьхьичIва кIай шяраваллавун буцин аьркинсса газгу, щингу, бутIинсса асфальтгу – ми цичIар хIакьинусса кьинигу жура дан бувару. Масала, ЦIахъарав газ бувцуну цими шинни, амма хIакьинусса кьинигу жучIава бакъар.

 Шалласу Рамазанович, лакку маз бунияла бухлагавай бурхха тIисса буруккин бур сайки цинявннал. Вилва пикрилий, цукунсса ци чаран лякъин аьркинни ниттил маз ябаншиврул?

– Ниттил мазрал кюругу-минагу хьхьичIва-хьхьичI ужагъри. Яла-яла хъунмур аьй, ттула пикрилий, хъанай дур нитти-буттай, цанчирчан, цалва ужагърай ниттил мазрай ихтилат къабулларчан, школалий дирхьусса ссятрайнурив лахьхьин ниттил маз?! Жулла кIирагу райондалий бур 12-14 азара инсан ялапар хъанай. Утти, хIисав ласурчан, Ккуллал райондалий 522 дуклаки оьрчI ур, Лакрал райондалий тIурчан – 630. Ца ЧIяйннал шяраву бикIайва 1958 шинал 900-нния ливчусса дуклаки оьрчIру. Лу­ттирдал сий дакъар ттисса никирал оьрчIаву. Автор цува уссар луттирду бахлай занай, ягу гай укунма пишкаш буллай кIулминнан, къакIулминнан, библиотекардайн биян буллай. Ттул заманнай жу бикIайссияв луттирдах луглай занай, валлагь, ва авторнал лу бувккун бусса бур, га лу ласун аьркинни, тIий. Му бакъа­ссагу, хьхьичIава хIукуматрал уква итабакьайва цума-цагу авторнал лу, гьан байва ттучаннайн, библиотекарттайн, школарттайн. Совет хIукуматрал чIумал автортуран дикIайва хъуннасса гонораргу, утти тIурчаннив, га цалва бувсса захIматрансса кIапIикI авторнан хIукуматрал дуллай бакъар.
Маз бур жула культуралулгу, жулва багьу-бизулулгу ххазина. ХIакьину шяраваллал лугъатругума бухлаглай бур. Циван? Циняв щархъава щагьрурдайн ливхъун най буну тIий. Мугу цалла мина-гьану къаххирану тIий бакъарча, зунсса даву дакъану тIий зунттал шяраваллил кIанттурдай, дакъар кIикку бигьашиву, куклушиву, бакъану тIий ххуйсса ххуллурду. Шанна район дур Дагъусттаннай бярай пачру лахълахъисса, миннувухгу дур кIира лакрал район.

– Вин ххуйну кIулли жулва тарих. Гьашину Дагъусттаннал автономия сакин хьуну бартларгунни 100 шин. Му сакиншиндараву жула лакрал ХIавинахъал Саэдлулгу бухьунссар биялсса бутIа.

– Яла хъуннамур гьурттушинна дурсса уссар, ттухьва цIуххирчан, кIия инсан – Къоркьмасов Жалалуттин ва ХIавинахъал Саэд. Жува бикIару чувшиву ду­сса инсан тIий цахъис гьунар бусса инсаннайнгума. Чувшивугу дикIайссар личIи-личIисса. ХIавинахъал Саэдлул чувшиву диркIссар цалчин цалва мукъул заллушиву даву, кIилчин – аькьлулул, кIулшилул. Мунал чувшивруягу кIулну бивкIссар Сталиннун, Орджоникидзен, Кировлун, Ворошиловлун, Азирбижаннал, Гуржиял хъуниминнан. Дагъус­ттаннай автономия дуллалийнигу яла хъунмур хъар диркIссар ХIавинахъал Саэдлуй. Мунал ца шинал дурсса даву хIакьинусса кьинигу дуршиву къакIулли цума-цагу къуллугъчинал. Нава Щурагь дуклакийни, Ахкуев Ибрагьим тIисса гъумучиричувнал бувсуна Сталингу, Орджоникидзегу кIиккун бувкIсса чIумал, ми гьантта бивкIшиву ХIавинахъал СаэдлучIа: ца муххал кроватьрай Сталин, гамур кроватьрайгу – Орджоникидзе, цува Саэдма Жалал Къоркьмасовлущал, чIанкъатлувун шанугу бувтун, уттубивхьуну бур. Бюхъайссар ва иширая цIана нажагьссаннан бакъа къакIулнугу бикIан. Му ивкIссар дуклай Санкт-Петербургуллал университетраву, математикалул факультетрай. Му хъанай ур аьлимчу, публицист, шаэр. Амма, ттун къакIулли циваннив, ттинин мунан гьайкаллагу дацIан дурну дакъар чувчIав, цавагу кIанттай, бакъар мунал цIанийсса школа.

– Шалласу Рамазанович, ина ура цIана зий МахIачкъала шагьрулул мэр Салман Дадаевлул маслихIатчину. Ци бусан хьун­ссар вища жула хъуншагьрулиягу, мунил хъунаманаягу?

– Салман Дадаев ур ларай­сса тарбиялул инсан. Мунал чул бищунсса, махъ бацIансса къабивкIун бур авадансса ппу, нину. Мунал ппу ур электромонтерну зий ивкIсса инсан. Салманнул ятIул дипломрайну къуртал бувну бур университетрал юридический факультет. Москавлив зий ивкIун ур личIи-личIисса идарарттай. Му хъанай ур Дагъусттаннал тарихраву хьхьичIа- хьхьичIсса зунтталчу Москавуллал ца райондалул, цурдагу Басманный, хъунаману зий ивкIсса. Му къуллугърах къанихну жучIана левчуну увкIсса жагьил акъар. Мунияту, кIулну тIий мунавусса гьунар, вихшалдарай жучIана гьан увсса къуллугъчири. Гьай-гьай, муна­хьхьун биривунни ппив хьусса шагьру, цуппа ца служба мунахьхьун къабиривунни диялдакъашивуртту дакъа. Шагьру хъун хъанай най бур, амма ттукIрал ххаллу аьвзалзаманная шиннай гайра гай дур, щинал турбарду ттининин 50 шинал хьхьичIва бивхьусса бур, кучардугу бур гайва гай. Ххуллурду бувгьуну къатри дур дурну, яни ва бур шагьрулул хъун план дакъа зий бивкIсса шагьру. ЛичIи-личIисса компанияртту чIярур, приватизировать дурну дур чIярусса отраслирду. Гьарцаннулгу ур заллу. Жунмарив ччай бур цIусса мэрнащал гассят шагьрулувусса диялдакъашивуртту яла гьан дуван. Гьаксса хъуннасса даву дуллалиссар тIий ура, ттула пикрилий, Салман Дадаев. Къуллугъчитуран 17 машина ласун ккаккан дурсса арцух, зу хьхьичIавасса машинарттай занази куну, шагьру марцI байсса машинартту лавсунни. КIира шинал мутталий 90-нничIан дирсса хъунисса хIаятру дакьин дурну, реконструировать дурну, парковый зонардайн кIура даен дунни, 100-хъайсса км асфальт бивхьунни. Мукуннасса давуртту най дур шагьрулул лагмасса поселокирттай. Вана вай азардал жулва шагьру ласу бухIан бувну ливчIун бур.

– Барчаллагь, Шалласу Рамазанович, чан къааннав ина лакрал миллатран, кьудрат дулуннав Аллагьнал вихьхьун!

Ихтилат бувссар Сиянат ХIажиевал