Лавгзаманнул чичрурдал бусласимунийн бувну

Гъази-Гъумучи. ХIХ тт.

1959 шинал Дагъусттаннал луттирду итабакьай идаралул бивщуну бивкIссар «ХIХ ттуршукулул 20-50-ку шиннардийсса Ухссавнил ва Баргъбуккавал чулухсса Къапкъазуллал зунттал халкьуннал суккушинна». («Движение горцев Северо-Восточного Кавказа в 20-50 г.г. ХIХ века») тIисса лу. Ва лу бищун хIадур бувну бивкIун бур ХIамзат ЦIадасал цIанийсса Тарихрал, мазурдил ва адабият­рал Дагъусттаннал элмурдал академиялул филиалданучIасса институтрал. Луттирал лагру дур 732 лажиндарай, тираж дур 2000. Лу сакин бувну бур, архивраву яхьусса мяйжансса чагъардайн чул бивщуну. Шиву бур Къапкъазуллал дяъвилул заманнай паччахIнал генералтурал чивчусса чагъарду, рапортру, дакIнийн бичавуртту. ЧIявусса чагъарду бур имам Шамиллул оьруснал генералтурайн, туркнал султаннуйн ва цала найптурайн чивчусса. Ялагу шиву бур жула лакрал хантурал чивчусса чагъарду.
Ялавай бишлай буру, му луттиравасса жула тарихрацIун бавхIусса цаппара чагъарду, жула буккултрангу кIулну бикIаншиврул та заманнай хъанай бивкIсса иширттая.

Гъази-Гъумучиял Аслан-Ханнал генерал М. ВедичIансса чагъар

Кураллал халкьуннал вакилтал уттигъанну ттуч1ан бувкIун, ттухь тавакъю бувунни, цала захIматсса маэшатрал тагьар вин дурчIин дува куну. Ва ча­гъар на гьан буллай ура вичIан, хъагу буллай ура вихь, буттал хьхьичI арс куна, нава ина такIуй хъяврин къаувантIишиврий. ЦIанасса чIумал ттул канилусса Кураллал агьали дуки-хIачIиялул чулуха хъинну кьарид бувккун бур. Кьарид бу­ккавугу мукун хьунни, гьашину къурагъшиву дагьну, хъуруннаяту бакIлахъру ласун къавхьунни. ХьхьичIара луртан дусса халкьуннал язухъну ливчIминнангу хъунмасса кумаг бувунни, цала луртан кIюла ду­кканнин.
На тIайлану тIий урив, акъарив вища цIуххин бюхъантIиссар Кураллал комендантнахь. Ванийн бувну, на вихь хъунма­сса тавакъю буллай ура, вай ккашил аьзиз буллалисса халкьуннан вищава бюхъайсса кумаг бува тIий. Ва чагъар вичIан лавсун тIайла буклай ура ттула хьхьичIунсса вихшалдарал инсантал — МахIаммад-Карим ва ХIасан.
1821 шин, январь

Къапкъазуллал корпусрал командирнал дяъвилул министр­найнсса, Лаккуй ва Яруссаннай хантал битаврил хIакъиравусса чагъар

Гъази-Гъумучиял ва Кураллал хан полковник Нуцал, лавгсса зуруй къашавай хьуну ивкIунни. ЦIана на мунан кIанай ханну итав Нуцаллул чIивима уссу, поручик МахIаммад-Мирза, 1822 шинал вайннал буттал Аслан-ханнащал дурну диркIсса кьутIигу гьанулун ларсун. Мунищала на тавакъю буллай ура, МахIаммад-Мирза ханшиврийгу цIакь увну, мунан полковникнал чингу дуллуну, цанма багьайсса харжигу бишин.
Яруссанналмур ханлугърал хIакъираву, на вайнналгу ханшиву чIумуйну тапшур дурну уссияв ялув кIицI лавгсса Гъази-Гъумучиял Нуцал-ханнайн. Ва ивкIуну махъ на чIумуйнусса вайннал ханшивугу тапшур дуллай ура МахIаммад-Мирза-ханнайн. Ттул пикрилий, бачIи вахIшийсса яруссаннал халкь МахIаммад-Мирза-ханнайнгу мютIи хьунссар тIиссара.
Вай ишру на вийнгу баян буллай ура.
1836 шин, 11 сентябрь

Имам Шамиллул Гъази-Гъумучи цала канихьхьун ласаврил хIакъиравусса генерал Фезил генерал Головиннуйнсса рапорт

Гъази-Гъумучи, жула хIу­куматрайн хаин хьуну, гьаз хьунни. Ханлугърал каялувшиву дуллалисса поручик МахIаммад-багнал Шамил цала аьралуннащал Гъумукун учIан увну, цала улча мунайн тапшур бувунни. Му чIумал Гъумукун увкIун ивкIсса Кураллал хан, поручик Гьарун-багналгу, цала уссия эбрат ларсун, кIяласса чалмардугу бакIрай дархIуну Шамиллул хьунийн бувккунни. Укун Гъумучи дяъви къабувнува мюридтурал лавсунни, цIана Гъумукун чIявусса мюридтал цачIун хъанай бур.
Самурдал округрал хъунама полковник Снаксарев ва мунащалсса цаппара жула аскар ва миналул халкьгу ясир бувунни. Ахттиял нукартал ва жула Аскар МахIмуд-багнал Шамиллу­хьхьун буллунни, миналул халкьми ливтIунни. Ца Оьмар-багнал арсру Аьвдуллагь-баг ва Агълар-баг АьбдурахIман-багнал уссурвавращал Шамиллухьхьун къабиривну ххассал хьунни. ЦIана ттул аьрал буссар Гъумукун нани ххуллуву, ЦIахъарату арх ба­къасса кIанайн бивну най, гайннал хъиривгу цамур кьюкьа най дуссар Къуппайхчил хьуну, вай хьхьичIмур кьюкьлул хъирив гьунттий лаянтIиссар. Полковник Букчиевлуйнгу на тапшур дував Дарбантуллал округ ва жура Ахттав дурсса цIакьшивуртту.
1842 шин, 24 март

Аслан-Ханнал Хунза­хъиял Абу-Султан-нуцал-ханнайнсса чагъар

Ххирасса, салихIсса Абу-Нуцал-ханнайн ссалам, ва Аллагьнал цIими! Ссаламраяр махъ, бивунни вил чагъар, ина имам Гъази-МахIаммад вила улклуйн гъан хьун къаивтшиву бусласисса. На му чагъардания хъинну ххари хьура. Ина дур­ссар виричувшиву, нахIакь къаучайссархха зуйн «Муххал Хумз» куну (муххал Хунзахъи). Ина му махъ бацIан бувунни. Вания тинмайгу вила иширттаяту ттуйнгу баян булува.
1830 шин, 21 март

Таргъуллал щамхаллул имам Гъази-МахIаммадлучIансса чагъар

Ссалам ва Заннал цIими! Ссаламраяр махъ, на вийн ттучIанма оьвчин гьан був­ссия, ина къаувкIунна. Бю­хъай вил бакIравун ттул чулухунмайсса ххуй бакъасса илгьан багьну бикIангу. На цIанагу вийн оьвтIий ура, ва на гьан ув­сса инсаннащал ина ттучIана увкIун ччива. Инкар мадуллав! Нава аьлимчу акъанугу, цинявппа Дагъусттаннал аьлимтал ттучIан бучIайссар. Яламур вихь бусантIиссар ва чагъар вихьхьун буллунал.

Имам Гъази-МахIаммадлул жаваб

Ссалам! Яла ина махIатталгу хъанай ура, на вичIана къаувкIун тIий, амма мунияргу махIаттал хьунсса бур вай махъру: «Ттун аьлимтал ххирассар, мунияту нагу миннайн ттучIанма оьвчара», – тIисса.
Вин кIулссарив элмулул кьадру? Агар вин кIулну бивкI­ссания, ина, вичIанма аьлимтал къабуцлай, инава минначIан гьавантIиссияв, цанчирчан, элму жучIанна къадучIайссарча, жувару элмулул хъирив гьаван аьркинсса.
Ттул цикIуйгу мурад бакъар хантурая, щамхалтурая.
Агар ттул мурад бусса ухьурчан, бухьхьияра ттучIан, ттул къат­лул нузру гьарцаннал хьхьичI муданна тIиртIуссар.
Вассалам!

Гъази-Гъумучиял жяматрайн Имам Шамиллул чивчусса чагъар

Ттун чIалачIиссаксса, зун чIунссар, кIа Аллагьгу дакIнийн увтун, КIанал душмантуращал гъазаватрай буккан, агар зу Аллагьнайн ва Идавсийн имам дирхьуну бухьурчан. Бакъахьурчан, зун аьркинссар, бусурманнал аьрщигу кьариртун, чапуртурал аьрщарайн бизан, дуниялгу гьартасса духьувкун. КIулну бикIияра, на зуй, бусурман куну, хъис рахIму къабувантIиссар. На ттула мюридтал зучIан тIайла буклай, зул оьттул нехру дуккан дуванна, зуяту ттул душмантурал цала хъар дурну дур. Зул хьхьичI цIана кIива ххуллу бур: ца хIакьсса шариаьтрал ххуллу, цагу чапуртуралмур ххуллу. Язи бугьияра цания ца!
ХIакьмур ххуллийн зу тIайла буван КIанал кабакьиннав зуцIун!
1847 шин

Гуржиял генерал-губернаторнал М. Скалоннул ген. ГоловиннучIан Имам-Шамиллул Гъази-Гъумучиял багтал ясир баврил хIакъиравусса чагъар

ЦIана ттучIан бувкIунни Белоканнал уездрал начальникнал чагъар. Чагъарданий га ттуйн баян буллай ур, Самурдал округрал хъунама Снаксарев, штабс-капитан Гьарун-баг, ганал арс Аьппас-баг, поручик МахIаммад-баг ва ялагу цаймигу цивппа рязину Шамиллухьхьун ясирну лавгунни тIий. ЦIанасса Шамиллул кьаст дур РутIуллал махIалданийн личинсса. Вай затру ттун баян бувунни колледжский асессор Ваневлул, ванангу баян бувну бия Елисуйннал султан Даниял-багнал. Ванеев ялагу баян буллай ур Белоканнал уездрал агьали жула хIукуматрайн дакI-маз тIайлабакъашиврий ва миннайн вихшала дуван къабучIишиврий.
1842 шин, 29 март

Кьарахъиял Саэдлул Гъази-Гъумучиял Аслан-ханначIансса чагъар

Мудана Аллагьная цIими чIа тIисса КIанал лагъ Саэдлуяту амиртурал вариснайн Аслан-ханнайн Идавсил ссалам!
Ссаламраяр махъ, ххирасса арс, ттул мюталим ХIамзатлул, ттул къатригу чарий чару къабивтун ппив бувну, арулттуршвахъул жилд бусса ттул библиотека хъямала бувунни. Гай луттирдаву буссия вил имам Оьмар заллусса чак буваврил хIакъиравусса чичрурду дусса «Меалим эт-Тензил» тIисса лу. Ва зарал биян баву къагьану, мунал ялагу ттул хъуру, багъру зиялий бацIан бувунни, цув шариаьт дихьлайра тIий. Ва хъяврин буллай ур аьвамсса инсантал бусурмантураяту загьидтал (отшельник) буллай, цувагу мукунсса ухьувкун.
Ва чагъар на вийн чичлай ура ттула дард вищал кIидачIлай ва умудрайгу ура ина ттула цIуцIи кIанай ка дишинссар тIий.
1834 шин, 14 март

Аргутинский-Долгоруковлул генерал Головиннуйн Гъази-Гъумучи ласаврил хIакъиравусса рапорт

Хъунмасса хIурматращал вин баян буллай ура, ттул аьралуннал Гъумучи лавсун, ца кьюкьа аьралуннал шагьрулияту арх бакъасса кIанай ликказан дурну буссар, ца рота Егерский полкрал шагьрулувун дирзун ду­ссар, къашавай хьуми ва щавурду дирми хIисав хъанай бур ца кьуяксса инсан.
Шамиллул аьрал шичча ли­хъан баврил халкьуннаву низам дишаврийн хъунмасса асар биян бунни. Ванил лагма-ялттусса Аьндархъияйн, ЧIухърайн, Ссугъращияйн ва Оьбухъияйнгу мукунмасса асар биян бувунни. ЦIахъардал чулуха Аслан-кьадинал, Ахъушиял чулуха МахIаммад-кьадиналгу баян бунни цала жямат паччахIнал низамрайн мютIий хъанай бушиву.
Гъумучи гьаз хьусса чIумал чIявусса инсантал, му иширай рязи бакъа, Шамиллул аьрал шагьрулувун буххайхту, гичча ливхъун, Ахъушав, Табасараннавун Дарбантлив бияннин лавгун бия.
1842 шин, 19 май

Ссухърал шяравату­сса кьадинал Къапкъа­зуллал наместникнайнсса чагъар

На, Ссухърал шяраватусса Амир-МахIаммадлул арс Кьади, вихь, хъуннасса кашилул залуннахь, тавакъю буллай ура, навагу, ттул бутталгу вил хIукуматрал хьхьичI лажин кIялану къуллугъ бувну тIий, ттунма пенсия бишаврил хIакъираву ургаву дуванссар тIий.
Ттул буттал паччахIнал сиясатрал чулий авцIуну ивкIсса яруссаннал Сурхай-ханначIа катибнал къуллугърай зий чIя­русса шинну дурссар. Ва даврил хIакъираву ттунгу, ттул бу­ттангу имам Шамиллул мюридтурал зулмурдал чIявусса кка­ккан бувссар.
1871 шин