Лакрал миллатрал жагьилтурайнсса лаизаву

ХIурмат ххисса лакрал жагьилтал!

ХIакьину жула дянив цаягу инсан усса ххай акъара, миллат хIисаврай, лакрал цIанассагу, гьунттийссагу кьинилул пикри къабуллалисса, лакран лакку маз хъамабитлатишиврул хIакъираву шикаят къабуллалисса. Муния гъалгъа тIий, чичлай, буслай, ттислай хьунни чанна-чанну ца зувира шин. ТIайламур бусан, на навагу вава ва кIицI буллалаврил, бявгъла­гъаврил шайсса куццуй шацI хьуну усса ххай ура.
Амма му цуппа масъаламур тIурча, цанния кIива ча хьувича, буруккин чIиви ча личIавича, гьантта бувккуну хъиннува хъунмагу, гужлангу хъанай бур. Мунин бан­ссагу, цалсса, цичIав ляхълай бакъар.
Лагмава циняв буссар жува лакку мазрай гъалгъа тIун аьркинссару, лакран лакку маз кIулну бикIан аьркинссар, нитти-буттал цала оьрчIан ни­ттил маз лахьхьин буллан аьркинссар тIий. Мукун тIий бу­ссар лакку мазрай гъалгъа тIун ххуйну кIулмигу, гъалгъа тIун бувагу къакIулмигу, иш ссаву буссарив бувчIлачIимигу, бувагу къабувчIлачIимигу.
ХIакьину шагьрулий яхъа­нахъисса ацIа лаккучунавату ххюя уссар ниттил мазрай чанну-ххину гъалгъа бан хъанахъисса, ацIуннавату арула уссар гъалгъа бан къашайсса, амма тIутIимунил мяъна лаласун шайсса ацIуннавату урчIа уссар ниттил мазрай я буккин, я чичин къакIулсса.
Му щийсса аьйри? Ни­тти-буттайссарив, улицалий­ссарив, учкъулалийссарив, телевизорданийссарив, щяй­тIан­нуйссарив?
Сайки цинявппагу патриотътурал цалчинма-цалчин тикрал буллайнмасса затну хьуну бур шаппа оьрчIащал ниттил мазрай гъалгъа тIун аьркин­ссар тIисса зат. Къааьркин­ссар чинссагурив цучIав лякъин бю­хъайсса? ЧIявуми нину-ппу му ххуллий хIарачат буллайгу бур. Амма ссайнну жува ахирданий миккугу букIлакIисса? Хъинну лахьхьирча, шаппа оьрчIан лахьлай бур «кухнилул маз» – «ура-акъара», «хъина-къахъина, «гьуя-гьарай» тIисса лексикондалул лагрулийсса.
Амма щилли миннан муния махъ лакку мазрай буккингу, чичингу лахьхьин бантIисса? Щилли миннан аьзизсса ниттил мазрай чIивисса бухьурчагу пикри бан, кIира-шанна калима бакIраву сакин дан ла­хьхьин бантIисса? Ягу, цал ­оьрус мазрай пикри бувну, яла лакку мазрай буслайрив мурад щаллу бантIисса?
Дагъусттаннай хIакьину миллатирттал мазурдицIун дархIуну хIасул хьусса тагьар лащан дан къахьунтIиссар (къашай­ссар) Аьрасатнал билаятрайсса (хIатта щала дунияллийссагума) царагу республикалул тагьардануха. Циван? Циван бикIави, аьсатIин, къабардин, татар, мичиххич, къарачай, чаргас, армани, абхаз, ингилис, француз – вина ччима, шярава шагьрулийн ивзун махъгу ялапар хъанан наниссар цала миллатрал дянив, лагмава циняв ца мазрай гъалгъа тIисса дунияллий: ичIувагу, кьатIувгу, учкъулалийгу, вузравугу, давурттайгу…

Утти пикри бара (ттинин къабувну бухьурча), цири хъана­хъисса шярава шагьрулийн ивзсса лаккучунан (дагъусттанлувнан)? Хъанахъиссар кIай ялув кIицI бувсса цинявппагу затру – так ба­къачулийнмай («в точности до наоборот»). Инсан цала ниттил мазрая яуцан уллали­ссар, вари чинсса хIарачатвагу къабувнува, ваца цайнува цува куна. Яла, кьинирдал ца кьини, вин цакуну ашкара хъанай бу­ссар вила оьрчIал оьрчIру вищала вила ниттил мазрай гъалгъа тIий бакъашиву, вила лякьлулми оьрчIругу (чан-кьанну бунугу, инава маз ла­хьхьин бувну бивкIсса) му иширах вари чинсса дардирай буруглай ба­къашиву. Дардирай бухьурчагума, миннаща бан шаймурличIи цири? Цукунни ми къарщину бацIантIисса хьхьугу-кьинигу оьрчIал няравун бувххун нанисса ца мазрал доминантрайн?
ДакIний бур, цаппара шиннардил хьхьичI цIуну сакин дуллалисса дуккаврил кьанунну («образовательные стандарты»)ххал дигьлагьи­сса ба­тIав­рий, миллатиртталми масъаларттацIун бавхIуну, ми стандартирттал цаппара кIанттурдайн къарщисса махъ лавхъуна Татарсттаннал президент Минтимер Шаймиевлул. Мунан хъинну бюв­ххун бия миллатирттал мазру лахьлахьи­сса цаппара ссятру «дарсирдая мукьах дихьлан» маслихIат буллалисса хавар. Мунал микку, хъинну кIиригу ивчуну, увкуна: «Это что за предложение, кто додумался до этого? Получается, мы в федеральном государстве пораждаем второстепенный народ?»
Татарсттаннал каялувчинал куну бивкIмур хъунмурчIин ссайн бувцунура на шикку цал уттигу кIицI буллалисса? Ниттил мазрал хIакъиравусса пашмансса тагьар цимилгу ххишаласса Дагъусттаннай тIурча, ва иширал ялув да­къая цукунчIавсса реакция – я каялувчитурал, я агьалинал чулухасса!
Мяйжаннугу, Дагъусттаннал миллатирттал мазру яхьуну личIаврил ва къаличIаврил масъала – му хъинну бунияла­сса зат бушиву чансса бухьурчагу куртIну пикри байсса инсаннан исватну чIалачIисса зат бур. Лакрал тIурча – цахъи ххишаланугума. Лакрал агьалинал 80% хIакьину яхъанай бур цала Буттал миналия ябувцун. Миннавату анжагъ 20% кIулну бухьунссар ниттил мазрай аслийну ихтилат бангу, буккингу, чичингу, мигу хъунмурчIин оьрмулул бугьарамири.
ХIакьину, кувннай кув аьй-бювкьурду дуллай, ниттил маз къакIулшиврул ялув инсантал начливун бичин хIарачат буллалаву, буруччара, ябара тIутIаву хъинну чанни. Уникальнайсса Дагъусттаннал уникальнайсса мазру яхьуну личIаншиврул хIакьину, рекомендацияртту аьркинну да­къарча, сайки реанимациялучIан биявайсса кумаг аьркинну бур.
Ва иширавугу яла хъунмур хъар ласун аьркин­ссар пачччахIлугърал цийнна, республикалулмур бияла­гу хьхьичIну. Агарда ­аьщуйн щуну учин багьлай бухьурча – му паччахIлугърал тIай­ланмасса буржри. Мунил хIакъираву увкуну, чивчуну бу­ссар «О языках народов России» тIисса Закондалийгу, Аьра­сатнал Президентнал къулбасгу лув дусса. Европанал хартиялийгу чивчуну буссар укун: «Учкъулалий дуклаки­сса хIатта ца ученикнахьгума дишин аьркинссар ганал ниттил мазрал дарс».

Ва ттула чIиви-хъунсса ихтилатрал ахирданийгу, гъалгъа так цавай шикаятирттайну къуртал къабаншиврул, кIицI бан ччай ура, ттула пикрилий, хIакьину чара бакъа бартбигьин аьркинну чIалачIисса ца­ппара маслихIатру, ниттил мазру хха­ссал баврил ххуллий би­ттур бан буржлув­сса мурадру. На вай тезисру, маслихIатру цалчин акъа­ра кIицI буллалиссагу.

  • 1. Чара бакъа кьамул дан Дагъусттаннал мазурдил хIакъиравусса закон (му хIакьинусса кьинигу дакъар).
  • 2. Республикалул лагрулий зузи дан миллатирттал мазру буру­ччаврил ххуллийсса программартту, проектру.
  • 3.Шагьрулул учкъуларттай, 1-мур класс­рава байбивхьуну, 11-мур классравун дияннин гьанулулми предметирттащал архIал лахьлан ниттил мазрал ва литературалул дарсру, цIакь дан миннуцIун ЕГЭ.
  • 4. Республикалул телевидениялий сакин дан Дагъусттаннал мазурдийсса цурдалусса канал: цIусса хаварду, киносуратру, тарихрал дарсру, машгьур­сса инсантуращалсса хьунабакьавуртту, музыкалул ва бигьалагаврил передачартту ва м. ц. Шикку ца яла хъунмур биялагу, чIунгу дуллуну дикIан аьркин­ссар мультипликациялу­хьхьун, азбукалул дарсирдахьхьун.
  • 5. Республикалул бюджетрал сияхIрай личIину ккаккан буван миллатирттал мазру ябаврин ва хьхьи­чIунмай нани баврин цIа кусса пункт, статья.
  • 6. Республикалул гьарцагу национал театрдануву сакин бан синхрон журалийсса таржумалул студия.
  • 7. Зунттал шяраваллаву яхъанахъисса агьалинан хIасул дан асар хьунсса куклушиннарду: щин, газ, льготарду, почта, медпункт, зун­сса кIанттурду. Гьарцагу шяравалличIа ябан школа, хIатта ккала­ккисса кIия-шама оьрчI акъа акъахьурчагума.
  • 8. Гьарцагу райцентрданул идарарттал хьулурдал ялувсса цIарду, чIирттайсса плакатру, ххуллурдацIухсса чичрурду, рекламартту дуван кIива мазрай: цал – кIанттул миллатрал мазрай, яла – оьрус мазрай.
  • 9. Лайкьсса даражалий буруччин ва язину ябан миллатирттал мазурдий­сса СМИ, гьаз дан миннул статус.

ХIасил, паччахIлугъралгу, республикалулгу гьурттушиву дакъа бартбигьин къахьун­сса, къабюхъансса затру хъинну чIявусса бу­ссар. КъакIулли ми та су­кку хьунтIиссарив, ягу бувагу къахьунтIиссарив.
Мунийн бувну ттул ва ххуллухсса лаизавугу, ххирасса лакрал жагьилтал, хъунмурчIин зуйнссар. Жула ниттил мазгу, миллатгу, миллатрал культурагу, (вай цанния ца цукунчIав личIи бан къашайсса затрур!) ябаврил ххуллий зу буллан аьркинссару зущава шаймургу, ца ххишалагу.
Ялапар хъанахъияра, му зуйвасса мубараксса бурж гьарца кьини дакIнийну, мунил цIаний харж буллали зула оьрмурдал биялсса бутIа! Ласласияра зуйнна инициатива, бартдигьлагьияра ниттил маз сахла баврил цIанийсса мюнпат бусса программартту, проектру. Машгьур дуллалияра лакрал литература, телепередачартту, заназияра Лакрал театрданувун.

Ахирданийгу, «Илчи» кка­зитрал редактор хIи­саврай (республикалул лагрулий ниттил мазрай бу­ккай­сса бувагу ца кказитри бусса жула миллатрал!) лаизлай ура бакIра-бакIрах гьарцагу шяраваллил жяматрал, жагьилтурайн. Зува чув яхъанай бухьурчагу (шяраву, шагьрулий, Дагъусттаннал кьатIув – ччимур кIанттай), бучIан буллалияра «Илчи» кказит, чичара му зувагу, чичин бара зула махъ бияйминнахьгу. Чичара му, зущава буккин хъанай ба­къахьурчагума, ххилтIу банмагу бикIанхьуви, Лакку кIанттул ва лакрал инсантурал сурат­ру ккакланмагу бикIанхьуви. Чичара му зула ичIувасса бугьараминнан, чичара гъан-маччаминнан, чичара зула-зула жяматирттан. Мугурхха лакку маз ябаврил мурадирал цIанийсса даву, патриотшиву иширайну чIалачIи дуллали­сса барашин.

Зуйн дуаьлийсса Руслан Башаев