Гъази-Гъумучиял ва ЧIухърал дянивсса ара

Гъази-Гъумучи

Гъумучиял ханщар Уммукусум-биканал (Ас­лан-ханнал щащар) 1844-ку шинал чивчуну бивкIссар Ттуплислив граф Воронцовлуйн та чIумал Гъумук ханшиву дуллалисса АьвдурахIман-хан ханшиврий цIакь ансса грамота тIайла дукки тIисса тавакъюрал чагъар. Му ппурттуву АьвдурахIман-ханнал чIивима уссу Агълар-баг къуллугъ буллай ивкIун ур Санкт-Петербурглив паччахIнал аьралуннаву. Граф Воронцовлун бавну бивкIун бур АьвдурахIман-ханнал имам Шамиллущал кьюлтIсса дахIаву душивриясса хавар, мунияту, грамотагу къадуллуну, учIан увну ур цачIана Ттуплислив. Тиха АьвдурахIман-хан итакъаакьлай барзру хьувкун, Петербурглия Гъумукун увкIсса Агълар-баг лавгун ур Ттуплислив, шаппаминнахьгу уссил хъирив уккан най ура куну. Тикку Агълардуйн бакIрайн агьну ур ВоронцовлучIа къуллугърайсса, хьхьичIвагу цана кIулсса, ЧIухъатусса МахIаммад-баг Манижал, Халил-баг Мусаясуллул буттал ппу, чIярусса талатавурттавух гьуртту хьусса, щавурдугу дирсса, орденнангу лайкь хьусса виричу. Мунал турлий цIурцIуну диркIун дур «Душваран ххирассар къучагътал, къучагътураннив ххирассар тур» тIисса чичру. Агълар-баггу, Манижалгу тикку хъиннува дус хьуну бур. Агълар-багнал танахь тавакъю бувну бур, граф Воронцовлухь Гъази-Гъумучиял ханну цува итансса сант дува куну. Манижаллулгу махъ буллуну бур му иширал ялув бакIцIуцIаву дансса. Агълар-баггу зана ивкIун ур Ттуплислия. Ттуплислив дуснакьравусса АьвдурахIман-хан тийхва ивкIуну ур. 1847-ку шинал Гъази-Гъумучиял ханшиврий ивтун ур Агълар-баг. Муния мукьах Агълар-багнал ханшиву барча дан увкIун ур ПаччахIнал аьралуннаву къуллугъ буллай, жува кIицI увсса Манижаллул дус, ХьурукIратусса Чаринхъал Чарин, бувсун бур Манижал Ттуплислия ЧIухъив увкIсса. Гава цIана Агълар-хан Чариннущал ва чIявусса нукартуращал лавгун ур Манижаллухь аврав учин ЧIухъив. Тикку Агълар-ханнал Манижаллун пишкаш дурну дур Ури-Мукьардал ва Яруссаннал дазуйсса кьура гектардания лирчусса ххуйсса лухччи. Тиккува кIул хьуну бур Агълар-ханнан Манижаллул Мури тIисса хъинну бакIрал ххуйсса ссугу бушиву. Хъярчиран кунма, Манижаллухь ссу була учин мугьисалт гьан банна куну бур Гъумучату, таналгу ссихI къадурккун дур. Гьан бувну бур Мури була учин ханлугърай сий дусса арамтал. Авурсса хъатIигу бувну, бувцуну бур Агълар-ханнал Мури.
АьвдурахIман-хан ивкIусса чIумал, Уммукусум-биканал кIицI бувну бивкIун бур Агълар-багнахь АьвдурахIман-ханнал кулпат, цилагу душ, Шамай-бика Агълардул буцин аьркиншиву. Утти Агълардул, ханшиврийнгу лавхъун, цихра вичIи къадирхьуну, чIухъиридуш буцаву мунил дакIнийн щуну бур. Бувцуну шин хьуннинма Мури хар-хавар бакъа бивкIуну бур. Гъумуква хантурал хIатталлив бувччунугу бур. Амма халкьуннаву кьюлтIсса хаварду бивкIун бур, Мури загьру буллуну бивкIуссар тIисса. Муния мукьах бувцуну бур Агълар-ханнал Шамай-бика.
ЧIухърал МахIаммад-баг Манижал 1877-ку шинал ноябрь зуруй оьруснал туркнащал буллалисса дяъвилий, Хъарс къалалучIа ивкIуну ур. Оьруснал паччахIнал му хъинну сийлий увччунугу ур. Манижаллул Исрапил ва ЖахIпар тIисса арсругу паччахIнал аьралуннаву къуллугъ буллан бивкIун бур. Кулпат, оьрчIру бусса Исрапил (Халил-багнал ппу) тIайла увккун ур Петербурглия Гъази-Гъумучиял округрал наибну зун. Гъумук зузисса чIумал, ванал душ ПатIиматгу буллуну бур щалагу Къапкъазнаву машгьурсса, КIапIкIайлив (Владикавказ) цала къушру, ттучанну бусса ярагъуннил усттар Гузунхъал МахIаммадлун. Исрапиллулгу диркIун дур Георгийл ва Владимирдул орденну. Оьруснал паччахIнал вайннал тухумран, бутталгу, арсналгу мукун бюхттулсса орденну духьувкун, дворяншиврул цIа дуллуну дур. Вайннал цала авладран хасъсса гербгу диркIун дур. Вайннал оьрчIахьхьунгу ччимур кIанттай паччахIнал щютлий дуклансса ихтиярду дуллуну дур. Мукун Исрапиллул арсру – МахIаммад-баг, Халил-баг, Аьвдул-Кьагьир-баг ва Аьвдул-Закир-баг дуклай бивкIун бур яла сий думи идарарттаву, лавайсса даражалийнгу гьаз хьуну бур. 1901-ку шинал, гьутрурдал къашавай хьуну, Исрапил-баг ивкIуну ур. Ванан кIанттай Петербурглия Гъази-Гъумучиял округрал найпну тIайла увккун ур чIивима уссу – 30 шинавусса ЖахIпар-баг.

Га чIумал Гъумук бивкIун бур Баратхъул тIисса сий дусса, лавайсса даражалул тухум. Баратхъал Давудлул Саратов шагьрулий мусил ттучан бивкIун бур, Гъумук хъу-лухччи, ризкьи-кьини, миннуха зузисса зузалтгу бивкIун бур. ЧIа-чIаних Давуд, цала Аьрасатнаву дарххусса мусиясса закат хIисаврай, Гъумукун миски-гъаривнайх бачIин ттупру яннардал лавсун учIайсса ивкIун ур. Давудлул бувцуну бивкIун бур Гъумук цIа дусса Гишихъал тухумраясса Ххадижат тIисса душ. Миясат цIа дирзсса ца душгу бувну, Ххадижат бивкIуну бур. Цала душнин бутталщар ккаккан къаданна тIий, Давудлул, цамур щарсса къадурцуну, Ххадижатлул чIивимур ссу Туту-Бича чIумувун бивукун, га буцин икьрал дурну дур. Арулла шинай ялугьлайгу ивкIун, бувцуну бур Давудлул Туту-Бича. Миясат чIявуну къашай хъанай буну тIий, ганил цIа даххана дурну, Пирдавс дирзун дур. Туту-Бичалгу цаннил ялун ца бувну бур кIива душ – Рукьижат ва СахIив.
Давудлул цала кулпатран ва душвавран ларсун учIайсса ивкIун ур я бацIансса янна-ус. Душру дуклаки бувну бур цал Гъумук, яла Щурагь училищалуву. СахIивлул душничIа (жула машгьурсса тележурналист АьвдурахIман ХIажиевлул кулпат) МаячIа яхьуну дур цила ниттил СахIивлул Щурагь цищала дуклай бивкIсса Абухъал Сонящал рирщусса сурат. Ва суратрал буслай бур ХХ ттуршукулул дайдихьулий цуксса хьхьичIун ливчусса, уздансса ва итххявхсса бивкIссарив Гъумучиял душру-хъами.
Давудлул диркIун дур Дяркъу-ЩинацI ишттахI бунал дукан чирилун итадакьайсса хъюруврал дугьайсса хъу. Цал лавгун бур Пирдавс цачIанма бувкIсса хъамаллуращал кIа хъув хъюрув дукан. Му ппурттуву ,чайгу бурттий, кIа хъунил чIарах най ивкIун ур найп ЖахIпар-баг. ЛяличIину ххуйну янна-загу лархсса, исвагьисса Пирдавслуй я бавцIуну, найп, увчIун чаятугу, ва щил хъур тIий, суал буллан ивкIун ур. Яла, ца-кIира хъюрувгу рирттуну, чал хьхьуригу дургьуну, авчуну ур цала ххуллийх. Амма, ялагу кIура авну, Пирдавслух я бивтун бур. Гания мукьах ЖахIпар-баг чIа-чIаних ачайсса ивкIун ур, чайгу бурттий, Давудхъал къатрал чIарах, ваца хавар бакъулий куна, кIилчинмур зивулийсса къертту дирчусса чIавахьулттахгу ябитлай.
Гьаманки, мува чIумал, Пирдавслух эшкьи хьуну, ганичIан шаммардайсса чагъарду чичлай ивкIун ур Рашкъу-кьадинал арс Шарабуттин. Мунал эшкьи-ччаврил хавар бувккун бивкIун бур щалагу Лакку билаятрайх. Амма Шарабуттиннул бутта арснан цала лувдуш, Буву, буцин ччай ивкIун ур. Га хъинну бакIрал, чурххал, мяърипатрал ххуйссагу бивкIун бур. Ганил ивкIусса буттая лирчIсса, ниттищал вайнначIан дуркIсса, ххуйсса хъу-лухччи, ризкьи-кьинигу диркIун дур. Цал Саратоврая увкIсса Давуд мизитравун увкIсса кIанттай, Рашкъу-кьадинал бувсун бур ганахь цала арс ганал душних Пирдавслух эшкьи хьуну ушиву, мунияту цувагу цала дакIниймур мурад щаллу бан къабюхълай ливчIун ушиву. Давудлулгу бувсун бур цала душ тIисса кIанттурду бушиву, ца-кIива зурувун душ щар булунтIишиву. ЧIирайгу вичIив дикIайссар учайхха, бавну бур му хавар найпнангу. Лавгун цува ДавудлучIан, бувсун бур Пирдавс цанма ччан хьуну бушиву ва ганачIан ЧIухъату мугьисалт гьан бан най ушиву. Я душ яручунан булун ччай къаивкIссарив, ягу ЖахIпар-баг оьрмулул хъунану чIалай ивкIссарив, Давуд, ганал мугьисалт бучIаннингу къаавцIуну, хъиривмур кьини кIюрххицIунай лавгун ур Саратоврайн. Рашкъу-кьадиналгу, Давудлул душ щар булуннин хьхьичIа укьан ан куна, Шарабуттин гьан увну ур дачIи шинайсса Бархъаллал ОьмардучIан элму дуккин, дюъгу дирхьуну дур дуккаву къуртал къархьуссаксса Гъумукун маучIара куну. Амма гьарца хамискьини Гъумукун базаллувун нанисса бархъаллащал Шарабуттиннул ПирдавслучIан назмурдайсса эшкьи-ччаврил чагъарду тIайла буклан ивкIун ур. Мигу кув Туту-Бичал кьюлтI байсса бивкIун бур, кувгу ПирдавслучIан бияйсса бивкIун бур. Цал Пирдавс цила чIивисса 4 шин хьусса ссу гьавалийн бувцуну най бунува, ххал хьуну бур кьуллалучIасса душру, цачIава бавцIусса Бувухь щурщурду буллай. Пирдавс цащала архIал бацIайхту, ххявххун ганичIан, Бувул ганил лялату лавай мусил хьхьуттардий ххачру бивхьусса гьухъа, хъазамравату бувгьуну, ххябувккун бур. Виримукьалгу бувцIуну, шаппай бувкIсса Пирдавслухь Туту-Бичал бувсун бур Шарабуттиннул буттал бувсса ихтилатрая.

ЖахIпар-багнал гьан бувну бур мугьисалт ДавудлучIан Саратоврайн. ЦачIанма бувкIун бивкIсса арамтуращал тIайла бувккун бур Давудлулгу цала щарссаничIан чагъар: «Нясившиву укунсса духьунссарча, ЖахIпар-багнан душ булун махъ кутIа бувара, цаппара зурдардивун хъатIигу бан цува учIанна», – тIий.
Пирдавслун махъ кутIа бан нанисса бавукун, Шарабуттиннул дустал кIийн-гилун ххяхлан бивкIун бур, цукунчIав му иш хьун къабитан аьркинссар тIий. Шарабуттиннущалгу икьрал дурну, Пирдавс Бархъарав лихъан бангума кьаст лархIуну диркIун дур. Шарабуттин цувагу увкIун ивкIун ур Пирдавслущал гъалгъа бан кьюлтIну, амма Пирдавс цукунчIав рязи къавхьуну бур.
БувкIун бур ЧIухъату душнийн кIисса лаххан Мусаясулхъул. БурхIай-Къалалийх ялавай зюннав-накьаралущал най бивкIун бур зярмахмурдавусса, мусил лачакирттавусса хъами, хьхьичI нанимунил бакIрай дирхьуну диркIун дур мусил эмаратирттал дурцIусса арцул ланжаригу. Давудхъал дарвазалул хьхьичI ссувхIатгу бувну, хIаятравун бувххукун, яруссаннал хъаннил: «Мусил ттучанну бусса Гъумучи махIаттал банну тIий къабувкIру, жула ххаллилсса чувнан хьун рязишиву дуллусса душнил мазрай ашрапи бишин бувкIру», – куну бур. КIива зурувун, ххаллилсса хъатIигу бувну, щар буллуну бур Пирдавс ЖахIпар-багнан. Ца зуруй ЧIухъивгу бивкIун, бувкIун бур Пирдавс Гъумукун, ласнал цIуну ларсъсса къатравун. Хъинну ххуйну, ласналгу хъатлия хъатлий бихьлай, ялапар хъанайгу бивкIун бур. Амма ца шинавату, апатI ялун бивну, ЖахIпар-баг ивкIуну ур. ЧIухъив ласнал ссукIуврай барзругу бувну, Пирдавс Гъумукун бачин сукку хьусса чIумал, ганил ласнал гъанчу, ЖахIпар-баг ивкIусса кьини кунма, аьтIий, зума тIун бивкIун бур, га, цивппагу хъама бивтун, Гъумук щин-бунугу щар хьунссар тIий. Лас ивкIусса чIумал Пирдавслун дурагу 18 шин диркIун дур. Пирдавслул тай паракьат бувну бур, цуппа щар хьун дакIний бакъара куну.

Чох

ЧIухъату ЖахIпардул уссур-ссу чIявуну бучIайсса бивкIун бур ПирдавслучIан хъамалу. Яла-яла, га чIумал Петербурглия Щурагьун полкрал командирну увтсса полковник МахIаммад-багнал хъунама уссил Исрапиллул арс укIлан ивкIун ур. МахIаммад-баг Аьрасатнавугу Новобаязетский полкрал командирну ивкIун ур, чIярусса талатавурттаву цала виричушиву ккаккан дурсса инсан ивкIун ур. Ванайн Шамиллал ккуллалул кIийлла щавугу дирну диркIун дур. ЖахIпар-баг ивкIуну кIира шинавун бувкIун бур чIухъи Пирдавслул нитти-буттачIан, МахIаммад-багнан душ булара тIий. Хьуну бур Пирдавс МахIаммад-багнан, бивзун бур ганащал Щурагьун. Га чIумал МахIаммад-багнал чIивима уссу Халил-баггу Щурагь Мавраевлул типографиялий художникну зий ивкIун ур.
Так цаппара шиннардийсса хьуну бур Пирдавслун ласкъаттагу, паракьатсса оьрмугу.
Аьрасатнаву революциялул гъургъазартту дайдирхьуну, МахIаммад-багнан цIунилгу талан багьну бур. Халил-баг лавгун ур Мюнхеннайн, цала дялирчIсса дуккаву къуртал дан. МахIаммад-багнангу дазул кьатIув гьан багьну бур. Яла ванайн оьвкуну бур цачIанма Мусттапа Камал Ататюркнал. Дивизиялул командирнугу ивтун, генералнал чингу дуллуну дур. ЧIал къавхьуну, туркнал грекнащалсса дяъвилий ванайн кIусса щавурду дирну, лазаретравун агьну ур. Му чIумал ванах уруган Мюнхенная Халил-баг увкIун ур. МахIаммад-баг къуртал хьуну ур 1922-ку шинал март зуруй, оьрмулул 39 шинаву. Ататюркнал га увччуну ур дяъвилул хIаписартуран дайсса хъунисса аьдатирттащал, щалагу Туркнавух баян бувну бур МахIаммад-баг къуртал шаврил кьурчIисса дягъу. Та уччайни, шиха цаягу гъанчунаща гьан къабювхъуну бур, так Мюнхеннаяту увкIун ур Халил-баг. Тания мукьах ЧIухъив Аьвдул-КьагьирдучIан Халил-багнал гьан бувсса чагъар бур яхьуну ванал арс МахIаммадлучIа. Вайнна га чагъарданивасса цаппара кIанттурду.
«…Константинополлай «Юлдуз» тIисса лазаретраву уссу кIусса щавурдащал уттуивхьусса чIумал, на лавгссияв танах урган. Жу, хьунабакьаврия ххарину, хъямала багьлайнма буссияв. Танал махъ буллуна, цува цахъи ххуй шайхту, ттучIан Мюнхеннайн учIанна куну. Ттун кIулссия жула дазу-зума дакъа ххирасса уссу дунияллия лагаврил хаварданул зу циняв ццах учин бантIишиву. Утти, цуксса аьтIурчангу, дардру дулларчангу, жущава бан шайсса цичIав бакъассар. Кьисматрайн данди бацIан къашай. Мискин Пирдавс! Мунин цуксса захIматну бурвав ва дард духIан! Ттун кIулли мунин МахIаммад ххирану ивкIсса куцгу, ганангу му ххирану бивкIсса куцгу. Муксса цаннал ца лавсъсса лас-щар лякъин жапари. На ххарира Пирдавс цIана вичIа (ЧIухъив) бушиврия. МахIаммадлучIа дия хъун дакъасса Пирдавслул сурат. Ганихгу уруглай, му дакIнийн бутлайна икIайва. Таксса къювулий инжитну унува, ттухь ия, цачIарасса Пирдавслул сурат ххуйну дагьсса дакъарча, цан ганил ххуйсса сурат дува тIий. Нагу данна тIий уссияв. Ялагу га пикрирдай ия, цала ялув мих Пирдавслухун бахчиланссархха тIий. Нагу га паракьат увссия, буссархха ливчIун тийх ттигу яхIлил арамтал, тайннал къабитантIиссар ялгъузсса хъамитайпалухун бахчилан куну. На чивчуссия ПирдавслучIан жижаралул ча­гъар. Мугу къабивтун бур биян. Утти зу бусияра мунихь, на цIунилгу чичиннача муничIан мукунмасса чагъар… Хъус-ххазина ратIух лагаву цичIав дакъар инсаннал оьрмулучIа. Жунна аьркинмуницIа жува тачIав къахьунтIиссару, так цIуллушиву духьурчан».
Мяйжаннугу, Пирдавслухун Щурагь НКВД-лул хъуними бахчилан бивкIун бур. ГаничIа хъус душиву кIулну, мудан оьвтIий, силистта буллай бивкIун бур. Гьарца лавгтаригу, Пирдавслул гикку ци-дунугу ца ххирасса кIисса, каниш, ссинжир кьаритайсса диркIун дур, цуппа ччяни шаппай итабакьиншиврул. Яла, гайннаяту ххассал хьуншиврул, лавгун бур ЧIухъив Аьвдул-КьагьирдучIан. Лас ивкIуну мукьах Пирдавс НКВД-лул ххишала инжит къабувну бур, ялапар хъанан бивкIун бур Щурагъ цала къатраву.
1937-ку шинал увгьуну, бат увну ур Аьвдул-Кьагьиргу. Бавну бур Пирдавслун Гъумук кказитрал редакторну зузисса Шарабуттингу увгьусса. 1939-ку шинал ванин бавну бур Шарабуттин хъинну инжитну дуснакьрава шавай увцуну бувкIун бур тIисса хавар. Шарабуттиннухь цуппа хIалал бити учинна тIий, лавгун бур Пирдавс Гъумукун. КIайнначIангу лавгун бур Шарабуттиннул Баху тIисса ссищал. Дуснакьраву ккаккан бувцириннул хIалдания гьан увну, цIуцIи шанийн агьсса Шарабуттиннул, Пирдавслул чIу бавукун, яру тIивтIуну, ганихгу урувгун, ялагу лавкьуну бур. Ганал мурцIуиттава мукьал кIунтIру ххал хьувкун, Пирдавслущагу яхI бан къавхьуну, аьтIун бивкIун бур. Пирдавс ганачIату къабизлай, хъунмасса хIаллай щябивкIун бухьувкун, Бахул ишан дурну дур, Бувун тIааьн бизлай бакъарча, бачу куну. Микку Пирдавслул, тачIав бакъачIин чIугу гьаз бувну:
«На ххал къахьун ми зул яруннан цихьуннав чиви! Битияра уттивагу ва адаминал чIарав щябикIан! Ца чунчIавгу къагьанна, ва кIанттая ттунма ччиссаксса хIаллай щябикIанна!» – куну бур.
Амма хъиривмур кьини, Шарабуттиннухь барчаллагь учингу бувххун, Пирдавс лавгун бур Щурагьун. Цаппара гьантравун Шарабуттин къуртал хьуну ур. Оьрмулуву бакIрачIан бувкIцириннул Пирдавслул кьисматгу ца шинавун байлитIун бувну бур.

Миясат Щурпаева