Бусраврай дакIнийн бичлай

На, ттула оьрмулуву ххуйшиву ххишаласса инсантурал мяърипат, багьу-бизу лаласлай, ми оьрмулуву ишла буллайсса инсан ура, хIакьинугу мукунассара – ххуйманая ххуйсса бакъа къалахьхьайну тIий.
Хьурттал цимивагу ккурчIа бикIайва, махъ хъунмурчIин ца аьм­сса ккурчIа хьуну бикIайва, мугу, колхозрал складрал чIирах. Бугьарами щябивкIун махъ жагьилмигу щябикIайва.
Арамтал чIявуми дувссилул усттартал бия, колхозравугу зузи­сса. Ми щиятучIав махъа гъалгъатIун къабикIайва: ми бия, шанма-мукьва гьантлий хьхьувай зий, яла, базар кьини, базаллувун лавгун, цала варакъив, гунгунтту бавххуну, яла, къурнил давуртту дайдирхьукун, гиккугу зузисса захIматчитал. Цукунни миннаятугу эбрат къаласун? Миннал, цала ялун ккурчIав цама адамина увкIукун, лувату бивзун, ца гьантлул ухьурчагу оьрмулул чIивиманал гаманан кIану байва.
Ци-бунугу чичлачийни, на чара бакъа гьанулун ласайссар ттунма ккавкмур, нава барану хьумур. Байбихьулийн кIура авну, ва базилухгу бусан, чичин ччай ура мяърипатрал увччусса ца-кIия лаккучувная.

Айишинна Гьущату­сса ЯхIъянаяту. Ва къа­кIул­ссагу га чIумалсса лакраву чан­сса бухьунссия Гъумук. Ттул оьрчI­­заманнай, байраннай, тя­хъа­шивурттай хъинну хъунмасса гъирарай гьуртту хъанай, цащава шайнал шаймур буллай, хъамалушин дуллай икIайссия.
Ттула буттал, танийсса Райкомрал секретарьнал, тIитIайва митинг. Гьарца шяраваллил цила кьюкьа дикIайва, зюннав-дачIулущал. Гьущиннал кьюкьлул хьхьичI ачайва чурххалгу оьвхъусса ЯхIъя.
Яла махъ, нава МахIачкъа­лалийнгу ивзун, университетраву дуклакисса чIумал, ттула дус Гьущатусса Набинал ачу тIий, лавгссияв ЯхIъяхъаннийн хъамалу. Набинал уссурвал Даниял ва Бадруттингу бия ттул гьалмахтал. БувкIун, на щил оьрчI уссарив кIул хьувкун, ЯхIъянал ттун хъунмасса хIурмат бувна. На му чIумал ура студент. Наби ия, даврийн уххан ччай, армиягу лавхъун, Лаккуя увкIсса жагьил. Ва дия ЯхIъянал цала шяравучутурахасса аякьа.
Ттул бутталгу учайва: «Ттула жяматрангу, дустурангу кумаг бан къашайхьувкун, ттун ва даврий зузаврил ци байссар»,– куну.
Га чIумал ЯхIъя зий унуккива «Торгмортрансрай» хъунама бухгалтерну, (бюхъай аьйкьлай икIангу).
Муния махъ, оьрму най, на мединститутраву дарс дихьлай ца-кIира шин хьусса чIун дур. Ттущала даврий зузисса, Голотль тIисса яруссаннал шяраватусса МутIаллимов МахIаммадлущал ва вара шяраватусса Асадуллаев МахIаммадлущал ххуллун кьини, дарс къуртал хьувкун, цачIун хьуну, чун-бунугу гьан дакIнийн багьуна. Асадуллаевлул бия цува заллусса машина. Му дия 1974-ку шин. Пикри хьунни пиво хIачIан гьан. Га чIумал пиволийн очередру дикIайссия. Ттула пикрилий, пиво даххайсса цала шаппа тIивтIусса цалчинсса ттучан бия ЯхIъяхъал Салаватовлул кучалий. Пикри хьунни миккун гьан. На оьрмулул чIивима ухьувкун, баллонгу ларсун, ирглий авцIуну ура. ЯхIъянал кулпат бия пиво дахлай, кIанин на ххуйну къакIулссияв. Ттун ЯхIъя шава ушивугу къакIулссия. Ца ппурттуву, ЯхIъянан на ккавкхьун­ссия, гъан хьуну: «Вин нач дакъарив, нагу шава унува, ттучIан къаувххун, мукун зун»! – куну, дяъви бунни. Нагу учав: «ЯхIъя уссай, багъишла ити, ттун ина шава акъасса ххива, ялагу, на навалу акъара, ттущал кIия гьалмахчугу ур», – куну. «Буца мигу, ухху шавай!».
ХIасил, пайда бакъая къабувххун, бувхру ЯхIъянал къатлувун. Бувккун, столданий бивхьунни Чехословакиянал «Дипломат» тIисса пиволул коробка. Ва га чIумал яла ххаллилмур пиволун ккалли дайссия. Дирхьунни пиволуцIун цайми-цаймигу затру – хIачIиягу, дукиягу. Яла, ивзун лавай, ттущал бувкIминнал каругу цIунил дургьуну, ЯхIъянал кунни: «Ва АьвдуллатIип ттул дуснал арсри, ванащал бувкIсса зугу ттучIа хIурматрай буссару. Аьркинсса чIумал бухьхьияра, на зун шайсса кумаг банна».
КутIану бусан, хъамалугу хьуну, ххуй-ххуйсса асардугу дакIний ливккун, барчаллагьрай ва бусраврай лавгру чумартсса ва дугърисса чувнал къушлияту.
Аьпа баннав цал ЯхIъянал ваная бивзминнангу оьрмулуву тIайлабацIуртту хъанай личIаннав. Гьущиннал жяматрал дянив укунсса арамтал тачIаввагу чан къахьуннав!
Утти ца-кIира калима дан ччай ура ТтурчIиял шяраватусса Закаров МахIаммадлуя. На ва чувнащал кIул хьуссияв 1978-ку шинал. Ванал ссил лас Закарижа жул институтраву биологиялул кафедралий зий ­уссия. ВанайхчIин кIул хьунав, яла шикку-тикку ккавккун, ссалам-алайк байссия. ТтурчIиятусса ттул мадара гьалмахтал бия: Басри, Нуруликрам, Нураттин, Мавладин, Симардин. ХьхьичIсса мукьа дунияллияту лавгунни, Симардиннущал цIанагу дусшиву дуну буру. Ялагу ттун тамансса ТтурчIиятусса арамтал кIулли.
Ттула аькьлулун лавхьхьуну, учин хьунссар, ТтурчIиял арамтал бур хъус лякъингу кIулсса, ляркъумур харж дангу кIулсса инсантал. Жула ппухълуннал цала оьрчIру хIалтIилухун нанисса чIумал учайсса бивкIун бур: «Жула ххуймур инава нани­сса кIанттайн лавсун насу, тайннал ххуймургу жучIанма лавсун ­ухьхьу, оьккимур хьулува кьабити», – куну.
КIицI лавгсса буттахъал вай махъру Закаров МахIаммадлул цала оьрмулуву ишла бувхьун­ссар цимилвагу.
2002-ку шинал, оьрмулул 41 шинаву хъин дан къашайсса азарданул дунияллияту лавгуна, Хасаврай увсса ва хъун хьу­сса, яла, мединститутгу къуртал бувну, Тамбов областьрай, Кирсановский райондалул азарханалий хъунама хIакинну зузисса, ттула ссил ПатIиматлул арс, МахIаммад. Му къумашиврул чIумал Закаров МахIаммад хъинну чIарав авцIуна, кIул хьуна ва цукунсса даражалул адамина усса­рив.
Хасаврай ттул ссил лас Ма­хIа­рамгу ва ТтурчIиял Ма­хIа­м­мадгу ца кIичIираву ялапар хъанай бия Орджоникидзел кучалий. Вай бия чIаххулгу, дусталгу. Вайннала дус — Гъумучатусса Бавасулайманхъал Жамалуттингу. Жамалуттин ия гьарца чулуха лащу-щаллусса, дустал буруччин шайсса адамина.
Хасаврайн жул къумашиврий Мах1ачкъалалия бувкIун бия мадарасса инсантал . Закаровлул ми циняв инсантал шанмагу гьантлий дукралийн цала къатлувун буххан бувна. Хъуннасса, дугърисса ва чумартсса дакI дикIан аьркинссар укунсса даву дан.
Муния махъ ялагу цимивагу аварасса ишираву Закаров жул чIарав авцIуссар.
Нагу, ттул циняв мачча-гъан­мигу мунайн барчаллагьрай бу­ссару, вил оьрму лахъи баннав, инава цайминнан бувмур, буллалимур винмагу барачатну зана бивкIун лякъиннав.
Мукунмасса бусраврал ххуллий на ялагу кIицI лаган ччай ура ТтурчIиял жяматравасса кIия чувнал цIа – Басри ва Мавладин. Ца захIмат-жапасса ишираву тачIав хъамакъаритансса гьурттушиву дуруна вайннал. Вай кIиягу дунияллияту лавгунни, цал бунагьирттал аьпа баннав.
Къуртал буллай ва ттула ихтилат, учин ччай ура: инсаннал хIурмат, кьимат ганал бувгьусса лахъсса къуллугърал бакъарча хьун байсса, иширтталли, чIявуссаннан бусрав хьу­сса тIуллалли.

Нагу Хьуриятусса Аьвду­ллатIип АьвдуллатIипов