Акул-Аьлил хавардава

Скультура Ислама Шовкринского
Агь, зу исул ласивухъул

Ца кьини Акул-Аьли лавгун ивкIун ур архсса шяраву­сса цала дусначIан. Хъювун уххай­хту, ххинил хьусса аьнакIив, тий-шийгу бавцIуну, «хъу-хъю-дакъу», «хъу-хъю-дакъу» тIий бивкIун бур. Миннух вичIи дирхьунугу ивкIун, Акул-Аьлил чайва тIар:
– Агь, зу, исул лавсун, цавагу къаличIивухъул, ттул дугьансса хъугу, ликкансса хъюгу дакъашиву зухьгу щил бувсри? – куну.

КIия щялмахъчи

Ца къурлачу, увкIун щарнил хъун ккурчIав, буслай ивкIун ур хъуни гъупIру. Увкуну бур:
– Жул Къурлав гьашину ца хъув муксса хъуннасса къур ххярххун дияхха, хIатта жямат рикIирттащал бувккун, арулва гьантта хьуна му къур мюрш дуллай, арулцIалла щарссагу аьркин хьуна парачах къур шардай духхин.
Яла Акул-Аьлилгу куну бур:
– Гьу, мугу хъунмасса затрив? На лавгссияв Хьурив. Тикку, арулцIала адамина бургру ришлай, муксса хъунмасса чаг буллай бияхха, ца кIанай цавайннал ришлашисса бургирал чIу чаглил вамур зуманивминнан баллай къабивкIун бур.
– Циванавав хьурттан муксса хъунмасса чаглил? – куну, цIувххуну бур къурлачуналгу.
Акул-Аьлилгу чайва тIар:
– Та зул Къурлав хьусса къур шахьан дакIнийн багьну бия тайннан, – куну.

Акул-Аьлия ажари хьусса куц

Жагьилтуран дакIнийн багьну бур, Акул-Аьли кьякьлухун ивхьуну, гьапIрангу изан увну, цанма хIаз ласун. Мунихлуну миннал, цала-цала лув кIи-кIива ккунукругу бивхьуну, Акул-Аьли учIаннин ялугьлан бивкIун бур. Миннан хъунмасса хIаллай ялугьлан къабагьну бур. Акул-Аьли ккурчIав учIайхту, цала лувсса ккунукругу ккаккан бувну, Акул-Аьлихь куну бур:
– Гьукьай, бюхъайсса бухьурчан, жу кунма, инагу бува ккунук.
Микку Акул-Аьли, лавхъун ккурчIнил ца чарийнгу, ажари куна, э-оь тIун ивкIун ур. Яла куну бур:
– Вайксса аьнакIаву цавагу ажаригу бикIан аьркиннихха, – куну.

Дунияллийсса ризкьилуву яла ххуймур рухI

Ца чIумал, оьвкуну цачIанма, Заннал увкуну бур ттуккухь:
– Булуча, дунияллул лулттугу, ялттугу бувккун, яла ххуймур рухI ци дурив ххал дурну, ттухь бусан бухьхьу, – куну.
Ттуккугу, ххарилгу бив­чIавай, тIиринтругу бишлай, лавгун бур. КIани-кIанттайх буклайгу бивкIун, гьарца хIайвантрацIухгу бувккун, ми хъинну ххалгу бувну бур. Яла бувкIун ЗанначIан, увкуну бур:
– Вила бакIрайн, ттула хIу­кIунияр ххуйсса рухI дунияллий дакъая, – куну.

Щарссания цIа дайма щала авлияри

Щарнил ккурчIав ца адамина мудан щарссания цIарду дуллай икIайсса ивкIун ур. Ца кьини Акул-Аьлил увкуну бур мунахь:
– На ккавкчу, кIулчурачарч, мукссава чIявуну щарссания цIарду мадулларда, – куну.
– Ххуйсса инсаннайн ххуй­ссар чирчан, ци шайссарар? – куну бур ганал.
– Ци хьуви? Ххувнан ххуй дирзун, зеххайссар,– куну бур Акул-Аьлил. Мунина куна, хъунма хIал къалавгун, ххувма увккун, му адаминал щарсса лихъан дурну лавгун ур.
Мунияр махъри тIар укунсса учала хьусса:
«Цаятура цIа дайма – ачIи авлия, щарссания цIа дайма – щала авлия».

Авдан-дядаланнан дарман

Хъун бяр бачIва бан шамхалал бигарданий буккан бувсса арамтуравасса ца мискин, цанма шапакьат къашайрив ххал бан, шярайх уккан лавгун ивкIун ур.
Ца Авдан-дядалан чайсса адаминал къатлул хьулуцIух авцIуну унува, анаварну нуз тIиртIусса щарсса хар-хавар бакъа мунал лажиндарайн тIайла дарцIуну дур. Ццаххандарал хьуну, вев увкуну бур. Вевлул чIу бавсса Авдан-дядалан увккун, му пакьир оьккину авттун ур. Яла увцуну, ттул щарссанил лякьлувусса оьрчI лиян бунни тIий, шамхалал дивандалийн къай-къай тIутIи увну ур. Му кьини диван буллайгу Акул-Аьли ивкIун ур.
Акул-Аьлил, цIухху-руххугу бувну, кьянкьану увкуну бур:
– Цими зурухьсса оьрчI буссия вил щарссанил лякьлуву?
– Арулва зурухьсса оьрчI буссия, – куну бур.
Яла Акул-Аьлил кьувкьуну бур рикIирахвагума кьукьин къашайсса диван:
– Авдан-дядаланнал щарсса дулун бяр бичлачисса пакьирнахьхьун, лякьлуву арулва зурухьсса оьрчI хьуннин. Пакьирнайгу буржну бишин – мукунсса оьрчI лякьлуву шайхту, щарсса цила ласначIан диян дан.
Укунсса диван бувкун, инсантуралгу чайва тIар: «Акул-Аьлил Авдан-дядаланнан хъинсса диван кьувкьунни», – куну.

КIия аьтIала

Ца чIумал хIалтIилухун нанисса Акул-Аьлил ва мунал гьалмахчу ххуллий ца аьшвашханалувун бувххун бур за дукан. Аьшвашханалул залуннал дукралущал ссупралий дирхьуну дур ца цIил, цагу мамашрал цIурккучив. Цайминналгу бичлай ккавккун, Акул-Аьлилгу цала накьливун ца къуса мамашрал дирчуну, хIачIлан ивкIун ур. Миннул аьнтшиврул цакуну мунал иттату макь дарчуну дур.
– Да, ина циван аьтIий уракьай? – куну бур мунахь гьалмахчунал.
– АькъатIий цибави,– куну бур Акул-Аьлилгу, вайксса неъматру дунияллий бивкIун бунува, вайгу къаккавккунма, ттула оьрму лавгун бурхха тIий, аьтIий ура, – куну.
Мукун увкукун, гьалмахчуналгу цIурккучуву буми мамаш цала бушкъаправун бивчуну, накь хIачлан ивкIун ур. Мугьлат бакъа мунал иттатугу макь дарчуну дур. Тти Акул-Аьлилгу цIувххуну бур мунахь:
– Да, инагу циван аьтIий уракьай, – куну.
– Ина куна учIи акъасса адаминащал гьалмахчу хьуну шиккун учIаврий аьтIий ура, – чайва тIар ваналгу.

Хъуниминнаву яла хъунама

Ца чIумал дустал Акул-Аьлихь хъамалу нану тIий бивкIун бур. Акул-Аьлилгу увкуну бур, хъуниминная укунагу бизарда, ттуярва хъунисса инсантал бусса кIанайн къаучIан куну, хъа бувну ура куну. Вияр хъунасса жучIа цучIав къаикIантIиссарча, тямадагу инарача, ачу куну бур миннал. Мугу лавгун ур.
Хъунма хIал къавхьуну, чIаравсса тавханттувату баллан бивкIун бур кIанттуву авхIусса оьрчI аьтIисса чIурду.
– Вана дагь, — чайва тIар Акул-Аьлил, акъаяв на къаучIанна ттуяра хъунама усса кIанайн тIий?

ЛухIи ттуккул ихтилат

Акул-Аьлил ппу мискинсса адамина ивкIун ур. Мунал цала лухIи ттуккуй хIату ца гьиву тIаннул ларсун увкIун, му дахлай, чIивисса арс ва цува яхъанай бивкIун бур. Ссурк тIий, чIунну най, Аккугу ккаччи заманнавун ухлан ивкIун ур, ппугу чал-кIяла хъанан ивкIун ур. Мукунсса оьрмулувун ухлан ивкIукун, Акку, тийн-шийн уруглай, даврийгу хIаллан-кьяллан дуллан ивкIун ур.
Ца хьхьуну, цала чIатти­равусса кIачличIа щябивкIун бунува, буттал увкуну бур арснахь:
– Хула, арс, утти нагу хъунав хьуну ура, инагу хъунасса хьуну ура. Нану жува вин жухара лархьхьусса ца аццул бакI дуциннуча, – куну.
– Жула аьркинмур ласун дакъархха, ми дакъа цукун дуцинну щарсса?
– Цамур бан къахьурчан, жула лухIи ттукку бавххуну, арцу данну, – куну бур буттал.
Къагьанна-гьанна тIий, хIаллан-кьяллан дуллан икIайсса арс, цIан-чаннаву ивзун лавгун, ппу чантI учиннин тIаннул ттукку бувцIуну, шавай увкIун ур. Цамур чIумал цалагу хIав лавгун учIан курчIилсса Акул-Аьли утти кIийла-шамийла гьай хьуну ур. Утти миннал кани-кIунттихьгу за хъанан диркIун дур.
Ца хьхьуну, пулаврал кIун­кIургу бувкуну, арс ва ппу бивкIун бур цала чIаттираву цIарах щябивкIун, гайннуй тамаша буллай.
Яла Акул-Аьлил, бакIгу ларай гьаз дурну, чайва тIар:
– Гьула, буттай, му ттунмагу ххирасса лухIи ттуккул ихтилат уттигу бувала, – куну.

Ххуйсса адаминал аьламатру

Ца чIумал Акул-Аьлихь цIухлай бивкIун бур, адаминал яла ххуйми жавгьарду цири тIий. Муналгу чайва тIар:
– Адаминал мукьва жавгьар буссар, миннуйн ччалли бавцIусса мукьва халапагу б­уссар: аькьлу сситтул зия бай­ссар; ду­сшиву хIусутшиврул лиян дай­ссар; хIая тамахIкаршиврул духлаган дайссар; ххуйсса аьмал­гу цIалхъаншиврул зия байссар, – куну.

Акул-Аьли аьракьилуяту

Ца чIумал Агълар-ханнал Акул-Аьлин, стакан бувцIуну, аьракьи дуллай ивкIун ур. КъахIачIанна на ми чапалсса затру куну, Акул-Аьлил арх дан дурну дур.
Яла ханнал, стакангу чаннайн бувгьуну, куну бур:
– Ургу вайннух, марцIсса дурив, чапалсса дурив ххал дан, – куну.
Акул-Аьлилгу чайва тIар:
– Ттун кIулли, хан, ми хIачIлай вардиш хьума миннул марцIгу увну, кIачIагу айшиву, – куну.

Акул-Аьлил личIи-личIисса цIуцIавурттаяту

Ца шинал, оьккисса шяра дирну, чIявусса инсантал хъинну къашай хъанай, хъунмасса хIаллай хъин къашавай бивкIун бур. Яла Акул-Аьлил чайва тIар:
– Гьашину цIуцIавуртту парачавух духлай дур, амма ххалаххул шамливух куннарагу дуклай дакъар, – куну.

ТтихIиннинма бувкусса къама

Ца кьини Акул-Аьли най ивкIун ур, чун най ивкIссарив, ца ххуллийх. Микку мунан ца ххуллуцIухсса хъув ххал хьуну ур дирсса хъу ттихIин нанисса адамина. Акул-Аьлил цIувххуну бур мунахь:
– Ина вила хъу ттихIиннинна дукарав, дуркуну махъ ттихIарав? – куну.
Хъунил залунналгу куну бур:
– ТтихIиннингума чари личIайсса, дугьаннинна дукара, – куну. Яни хъу дугьаннинма къама буржирай ласлан багьай тIий ивкIун ур хъунил заллу.

Акул-Аьлияту куса хьусса куц

Акул-Аьлил диркIун дур кIира щарсса: хъуннамур Па­кку, жагьилмур Шакку. Хьхьурду дачIулий ПаккучIан лавгсса гьантрай, Паккул, «гьай малъоьн, гьай пиръаьн» тIий, мунал чIарардаяту циняр лухIими риттайсса диркIун дур. ШаккучIан лавгсса гьантрай «ттул аьзиз, ттул ххирай» тIий, ссирсси-чIирттарава циняр кIялами чIарарду дуцайсса диркIун дур.
Ахирданийгу мукун чIарарду ритлай, Акул-Аьлияту Куса-Аьли хьуну ур. Къабювхъуну, Акул-Аьлилгу гъалуяту цанна жагь дукьайсса, жагьгу дишай­сса Куса-Аьлил ссирссилтту дурну дур.

Ахьния ххяххан ларгсса щарсса

Ца адаминал диркIун дур щарсса. Къатлуву итхтилат хьукун, лас нигьа усан ан, ахьния ххяххан гьанна куну, Ккаччи-Бутай-МуруллучIан гьайсса диркIун дур. Ласналгу, ахьния къаххяххан, анаварну хъирив лавгун, щарсса шардай дуцайсса диркIун дур.
Ца кьини Акул-Аьли, циван ивкIссарив, Ккаччи-Бутай-Муруллул чулийнай лавгун ивкIун ур. Мунан ххал хьуну дур муруллучIа ца щарсса. Му, «Ашгьаду…» тIий, зуманийннай дачайсса диркIун дур, «Анна МухIаммадин» увкуну, зуманияту махъуннай шайсса диркIун дур. Цакуну ххявххун, Акул-Аьлил му дургьуну махъа, гургу тIий зуманийннайгу дачин дурну, куну бур:
– Хула, дутавав, къадутавав?
Ццаххандарал хьусса щарсса, вав-шав-кьиямагу куну, Акул-АьлицIун ларчIун дур:
– Ина на дирчIан муксса цIими бакъурав. Дуцача на, ласнащал дакьил да, – куну.
Ххишала му щарсса «ахьния ххяххан» тачIав къадуккайсса диркIун дур.

Акул-Аьлин, Изажа ккарккун, щарсса хъама риртсса куц

Ца чIумал, циван лавгун ивкIссарив, Акул-Аьли Гъумукун щамхалахъаннийн лавгун ивкIун ур. Микку мунан ххал хьуну диркIун дур чIюлугу хьусса изажа, шамхалахъал щарсса. Му ккарккукун, Аккун муних «эшкьи» хьуну, цалла щарссагу хъамариртун, занай ивкIун ур. Паккун му иш щуркIал хьуну бур. ИзажачIан ларгун, иш-тагьар укунсса дур куну, бувсун бур. Мунилгу, дуллуну тай цила ххуйсса яннагу, дуллуну аьтри-дугъаннугу, кIуклил парчагу, куну бур:
– Ина, вай яннагу ларххун, дургъун дугъаннугу щядикIу, яла Акун на хъамаритантIиссарча, – куну.
Ларххун ми яннагу, дургъун дугъаннугу, дурну аьтри-кIукIлил кьанкьругу, Пакку, ларгун, дарцIуну дур Акул-Аьлил хьхьичI. Яла чайва тIар Акул-Аьлил:
– Вай, Паккуй, ххуйсса яннагу ларххун, чIюлу хьурчан, инания изажанияргу ххуйсса диркIун дура, – куну.