Цал ккавккун оьрмулухун ххира хьунсса Абхазия

Гагра шагьру

ЛухIи хьхьири, мандаринну, зунттурду, вацIри, къю­майтIутIул бахчарду, чахир, чача… Вай махъру зумух ласайхтува, Абхазнал билаят хьхьичI бацIлай бур. Хьунни ттунгу бахтти…
«Зимний вечер в Гаграх» киносуратгу хIалану Абхазнал цIа цимиллагу кIицI ларгун дур дунияллул маданиятраву. Ванияр чIярусса шиннардил хьхьичI ва билаятрайн ивсса А.П. Чехов ур: «Природа удивительна до бешенства и отчаяния. Если бы я пожил в Абхазии хотя бы месяц, то, думаю, написал бы с полсотни обольстительных сказок. Из каждого кустика, со всех теней и полутеней на горах, с моря и неба глядят тысячи сюжетов», — тIий. Иван Айвазовскийл ши­кку чирчуну дур цимирагу сурат, миннувасса цагу – художник-маренистнал машгьурми суратирттавасса «Буря у берегов Абхазии», цувгу Парижлив Лувр музейраву ядуллалисса.
Абхазнавун цал бивну цимурца ккаккан, ккаркмуния ца макьалалуву чичин бюхъай­сса иш бакъанугу, абхазнал халкьуннал багьу-бизулия, аьдатирттая ттунма кIул хьусса чан-гъансса затру чагъарданийнгу ласун ччан бивкIунни.
Сочигу махъ кьабивтун, Абхазнал аьрщарай ша бизайхту, хьхьичIра-хьхьичI итталун дагьмур ци дия учирча – ча-чунссагу щюллишиву, пальмарду, бюхттулсса эвкалиптрал мурхьру бия. Цалчин хIасул хьусса асаргу бия ва аьрщарай кIира ранг дусса кунмасса – щюллисса ва някIсса – жу нанисса ххуллийх куя чулух ча-чунссагу щюллишиву дия, урчIа чулух дазу ва чIан къачIалачIисса, цинна цIа ЛухIисса дунугу, дарусса кьини някIва-някIну чIалачIисса хьхьири бия. Ялагу асар биян бувсса кIану ва бия, Аьрасатнащалсса дазуя, таможнялиява байбивхьуну, шагьрулувусса рекламалул щитру, ттучаннайсса, аьшвашханардайсса, апттикIирттайсса чичрурду, оьрус мазрацIун, чара бакъа абхаз мазрайссагу душиву. Абхазнал аьрщарайх бачайхтува, урчIа чулух итталун дагьуна «Дагъусттаннал чару» тIисса баян бавугу.

Дагъусттаннаясса делегация Рица бярничIа
Абхазнал тарихраясса ца-кIива махъ

Абхазнал миллатрал депортация сававну, яни 19-мур ттуршукулий ми Туркнавун, Сириянавун, Иорданиянавун бизан баврийн бувну, абхаз Абхазиянавунияр чIявусса мунил кьатIув бур: цIанакул Абхазнаву ялапар хъанай 250-300 азара инсан ухьурча, 500 азарунния ливчусса абхаз ялапар хъанай бусса бур чил билаятирттай. Туркнаву абхазнал щаллусса шяраваллурдура яхьуну дусса дур. Цалва ватанлувтал тарихийсса ватандалийн зана битаву мурадрай, шикку миннан къулай­сса шартIру дузал дуллай бусса бур, амма цалсса цимирагу никирай ялапар хъанай бивкIсса кIанттурдава нажагьсса бакъа махъунмай бучIан анавар буклай бакъасса бур. Абхазнал бур авадансса ва хъунмасса тарих, амма мунивун куртIну къабухланну. Мукунма къатIунну Гуржиял ва Абхазнал дянив­сса питналиягу, му хъамакъабитан­сса лишанну тикку чан­сса дакъанугу. 1992-ку шинал августрал 14-нния 1993-ку шинал сентябрьданул 30-ннийн бияннин дяъвилий ливтIуминнан дацIан дур­сса гьайкаллайн, му иширан хас бувсса музейрдайн бияннин. Дяъви къуртал хьуну махъгу дурусну 10 шинай экономикалул блокадалуву бивкIун бур Абхазия, ва анжагъ 2008-ку шинал августрал 26-чинсса кьини Абхазия чияту тархъансса паччахIлугъ душиву хIисав дурссар Аьрасатнал. Мунил хъирив мукуннасса кьамулшин баян бувссар цаппара цайми хIукуматиртталгу. ЧIал къавхьуну Турцияналгу ккалли дуванссар цалла паччахIлугъ тIисса хавар бур тIий, ялугьлай бур вай хавар иширайну тасттикь шаврих ва гихуннай, чIун ларгун махъ, щаллагу дунияллул цивппа паччахIлугъну кьамул баврих.

Дин

Абхазнаву ялапар хъанай бур хъунмурчIин ххачпарас (85%) ва бусурман (15%). Абхазнаву бур кIива мизит: Гудауцуллал райондалий ва Сухум шагьрулий. Дин даву цурда жучIаранияр цахъи личIисса дия.

Абхазия – бусалардал билаят

Абхазнайн учай бусалардал билаят кунугу. Ми бусалардавасса цагу бур абхазнайн ва караматсса аьрщи цукун дир­ссарив бусласисса. Ччянива, Заннал халкьуннайх аьрщирду дачIлачIисса чIумал, ми аьрщирду дачIлачIисса нюжмардул му­тталий ЗанначIан циняв халкьуннал вакилтал бувкIун бур, абхаз личIаннин. Занналгу пикри бувну бур, къабувкIния махъ, абхазнан аьрщи къааьркинхьун­ссар тIисса. Нюжмар ларгун махъ ЗанначIан увкIун ур абхаз. Заннал цIувххуну бур мунахь уттинин чув уссияв, аьрщарал хъирив къаувксса куну. Абхазнал бувсун бур цачIа хъамаличу уссия, абхазнал халкьуннал хъамаличу Заннал вакилнан ккалли увайссар, цив хъамаличунал арулва талихI къушлийн лавсун учIайшиврийн мукIруссару, мунияту хъамаличу кьаивтун цаща учIан къашайва куну. Микку Заннал мунан хъамаличу ххирашиврухлу ва дакIнил хъиншиврухлу буллуну бур халкьуннайх аьрщи дачIлай хьусса захIматсса нюжмардия махъ игьалаганна тIисса пикрилий цанма бивтсса язисса аьрщарал парча. Мукун абхазнан бивну бур аьрщарайвасса алжаннун ккаллисса билаят. ДачIрасса каруннищал зана хьун къабагьаврия ххарину ачин нанисса абхаз ацIан увну, Заннал цIувххуну бур ва вилла аьрщаран ци цIа дизан­сса пикри бур вил куну. «Ина ттунна дакIнийхтуну дуллусса аьрщи дуния махъ, ванин цIагу на «ДакIнил билаят» («Страна души») – «Абхазия апсны» дизанна», – куну бур абхазнал.

ХъатIив-хъиншивуртту, бивкIу-букку

Абхазнаву, цIана коронавирусрал пандемия сававну къабулларчангу, бувайсса бур 500 инсан уссаннуя байбивхьуну, 2 азараксса инсангума усса хъатIив. ХъатIий наврузбаг жалиндалул чIарав ацIайсса аьдат дакъар. Жалиннив щалва хъатIий дарцIуну дикIайсса дур, бакIгу кьус диртун. ХъатIи так арснан бувайсса аьдат дур вайннал, яни наврузбагнал харж-хуржлицIух, жалиндалул чулухасса 30-50 инсангу гьурттуну. Агана кулпатраву цаягу оьрчI акъа, шанма душ бухьурча, вайннал буттал шанмагу душнин хъатIи бувайсса аьдат ду­сса дур.
ХъатIул ссупралулминнуцIун наврузбагнайн дагьайсса дур махъсса харж-хуржгу: жалиндалул гьухъа, чIюлушиннарду – цимурца. Жалиндалул хъиривмурдив нитти-буттал дулайсса дур, цала ахIвал-хIалданух бурувгун: арцу (300 азарда къурушрая тиннайсса), машина, квартира. Шиккува кIицI лаган, Абхазнаву квартирардал багьри жучIава кунма лахъсса бакъая.
Жалиндалул ляхъин бу­чIайсса бур хъатIийн, багьлул лавайсса хъатIул тортгу, хъунмасса тIутIал кацIгу лавсун. Жалиндалул чулухасса делегациягу га яла ххуймур кIанай щябитайсса бур. Жалиндалул бутта, уссу хъатIийн бучIайсса аьдат дакъар. ХъатIул ссупралий яттил дикI дишай­сса ­аьдат дакъар вайннал. ­Яттил дикI так бивкIулулмур ссупралий дишайсса дия, мукьцIал лахълахъийни ягу шин дуллалийни. ХъатIий чIярусса дукрарду дикIайсса дур гъаттарал ва аьнакIул дикIуя дурсса. Шиккува кIицI лаган, вайнначIа яла сийлий дия кьяцлул дикI, архниясса бусравсса хъамаличу учIайхтугу, кьяца-цIуку биххайсса бия.
ХъатIи бувну махъ жагьилсса кулпат бигьалаган лагайсса бия: хIалу думи – чил билаятирттайн архну, дакъами – тивахва Сочилий. Кулпатру ливсса ишру абхазнал нажагьсса бакъа къашайссар тIий бия.
Ласнал ппу усса кIанай арснал щарнихь ихтияр дакъасса дия я гъалгъа тIунсса, я ца ссупралух мунащал щябикIансса, му кьабивкIун, бавцIуну бикIан аьркинсса бия, цилва кIану кIулну, ласнал буттал хIурмат буну. Ттизаманнай цаппарасса кулпатирттаву ласнал буттахъал ихтияр дулайсса дур арснал хъаннихьхьун цивппа бусса кIанай гъалгъа тIунсса. ЦIана чIявуми жагьилсса кулпатру ласнал нитти-буттая личIину ялапар хъанай бусса бия. ХьхьичIра диркIун дур, ласнал къатлувун бучIайхту, душнин цамур цIа дизайсса аьдатгу.
Абхазнал жагьилтурал цайми миллатирттал душру буцирчангу, абхаз душру цайми миллатирттал жагьилтуран хьусса ишру хъинну нажагь бакъа къашайсса бур.
АбхазначIа хъинну лавайну бур оьрмулул хъунаманал хIурмат. Ялун оьрмулул хъунасса инсан ягу чIиви оьрчI уххайхту, чара бакъа лавай бизайсса бур, мукунма инсан къатлува увккун нанисса чIумалгу. ХьхьичI ппу щякъаивкIна арс щякъаикIай, оьрмулул угьараманал бисмиллагь къабувна, дукра канай махъми къабайбишай.
Абхазнал миллатрал инсан, чув ивчIарчангу, цалла ватандалий уччин увцуну бучIайсса ­аьдат дия. Уччайссагу ия цалла шяравусса къатрал махъсса цалла-цалла хIатталлий. Шагьрулий ялапар хъанахъиминнал, шяраву гъанчу бакъаминнал буччайсса бия ливтIуми цинявннаннагу аьмсса шагьрулул хIатталлий.

Архитектуралул ва тIабиаьтрал гьайкаллу

Абхазиянаву дур хъинну чIярусса архитектуралул ва тIабиаьтрал гьайкаллу. Отхара шяравалличIа, мисалдаран, бур 10-мур аьсрулий бувсса монастырь. Му хъанай дур Абхазнаву христиан дин тIутIайх дирчуну диркIсса чIун. Монастырь бур монахтурал-аскетътурал Мчешта неххал ялув 50 метралул лахъшиврийсса муруллуву цIувцIуну бувну, мунил дур кIира ярус: цалчинмур 5 зиву, кIилчинмур 4 зиву дусса. Ттигу кIулну ба­къар ми монахтал ва монастырьданувун цукун бухлай бивкIссарив, цIанагума мивун буххан хъанай бакъар, туристътуращалсса экскурсиярттай неххал зумания чулухава бурувгун щаллу хьурча бакъа.
Новоафоннал нух, 16 шинавусса чIава жагьилнал (Гиви Смыр, гихунай художник ва скульптор хьусса) 1961-ку шинал тIиртIусса караматшивур тIар ва. Ванил бур цимивагу зал, хIатта концертру дувай залгума. Ва нуххул ур кIия агьамсса ус­ттар – чIун ва щин.
Ва дакъассагу, шикку ду­сса дур чIярусса цайми нухругу, хIатта Марххалттанил нухгума.

Къатта ласун ччарчан

Шиккусса инсантураща кьамул дан бюхълай бур кIилийнусса гражданство – Абхазнал ва Аьра­сатнал. Абхазнал гражданство ласуншиврул шикку 5 шинай ялапар хьун аьркинну бур. Му чIун ларгун махъ бюхълай бур, Абхазнаву аьрщи ягу къатта лавсун, му цайнма лахъан бувангу. Ягу най буна абхазнан щар хьуну, аьрщарал-къатлул заллу хьун. Гиднал зумату ва калима дуккайхту, жул автобусравасса цаннил цIувххуна Абхазнаву щар къадурцусса арамтал, жагьилтал чIявусса бурив куну. «Къачансса бур. Гъинттуллив, жул шийхсса арамтурахь цIуххирчан, вай цинявппагу «холостойссар, щарсса дурцусса цаягу къалякъинтIиссар», – куну, жул гиднал (абхаз душ Саида Отырба) щалва автобус хъяхъи бувна.

«Гагрипш» ресторан
Гагралийсса ссутнил хьхьурду

Курорт хIисаврай Гагра шагьру сакин бувну бур 1903-ку шинал Аьрасатнал принц Александр Ольденбургскийл, 1911-ку шинал ва шагьрулул кьамул бувну бур дазул кьатIатусса цалчинсса туристътал – Германнавасса 130 немец. Совет заманнай Гагра ккаллину бивкIун бур паччахIлугърал агьамшиву дусса курортран.
Гагра шагьрулул яла яргми лишаннавасса цаннин ккаллину бур «Гагрипш» ресторан. Жул гиднал увкусса куццуй, Эйфелева башня Парижуллал лишан кунма, Гагра шагьрулул лишанни «Гагрипш» ресторангу. Принц Ольденбургскийл тIалавшиндарайн бувну, ресторандалунсса тIаннул къатта бувну бур Швейцариянаву, Абхазнавун личIи-личIисса бутIрайну лавсун бувкIун, Гагра шагьрулий бавтIун бур, цавагу муххал мяр ишла къабувну. Ресторандалул макет принцнан Франциянаву, Парижлив, выставкалий ххуй дирзун диркIун дур. Ресторан цуппагу бур Гагра шагьрулул бухмур махIлалий. «Зимний вечер в Гаграх» тIисса кино ласлай бивкIсса, Николай II, Сталин, Чехов, Бунин, Шаляпин ва Горький бувхсса ва ресторандалул нузру хIакьинусса кьинигу тIиртIуну дур туристътуран, шиву байсса бур хъатIивгу. Ресторандалуя арх бакъа бур Га­г­ра шагьрулул ххазинарттавасса ца ялагу – Колоннада, «Зимний вечер в Гаграх» фильмрал персонажирттавасса ца (Евгений Евстигнеев) цалва чIивисса душнищал степ къавтIаврий излази­сса. Ва шагьрулийн бивну махъ му киносурат цIунилгу ххал дувансса гъира багьунни.

Сталиннул ва Горбачевлул дачарду

Абхазнаву Сталиннул 5 дача дур: Рица бярничIа, Дяркъу неххачIа, Мюссера поселокрай, Новый Афон шагьрулий ва республикалул хъун шагьрулий – Сухумрай. Машиналул ххуллия вай царагу дача итталун къадагьайсса дур, ххюрагу, мюхчаншиврун, щюллисса рангирайн дуцин дурну, лагма-ялтту тIабиаьтрал ххишала бакъа буллугъну бувтсса щюлли «халичалущал» ца рангирай дуну тIий. Циняв дачарду кувнниха кув лархьхьусса дусса дур, къатралмур ккалгу, цивппа къатригу, мивусса мебель ва цамур матахI цакуцсса. Сталиннул чIяру азардавасса ца диркIун дур мунаща дукрардал кьанкьру духIан къабюхълахъаву, мунияту дукра дуваймур кIану (кухня) 500-1000 метралул архшиврий бикIайсса бивкIун бур, микку дукра дурну, Рица бярничIамур дачалийн, масалдаран, щинайх катерданий ларсун лагайсса бивкIун бур.
Мюссера поселокрай дусса дия паччахIлугърал кIира дача: Сталиннул ххювагу дачалувасса ца ва Горбачевлулмур дача, вайннул дянивсса манзил бусса бия дурагу 700 метралийсса, укун кувнничIату кув гъанну паччахIлугърал дачарду дусса кIану цамур бакъасса бур. Горбачевлулмур дача дурну дур 1980-90-ку шиннардий. Ва дачалул архитекторну ивкIун ур цIа дурксса Зураб Церители. Шиккува кIицI лаган, Абхазнаву чIяруя ванал жагьилний дурсса архитектуралул цайми-цайми давурттугу. Ххюра зивулийсса дача Шеварднадзел Горбачевлунсса бахшишну диркIун дур, амма Горбачев цува цалагу ивну акъар цанна цIа куну дурсса дачалийн, хьхьичI Совет Союз лияву, хъиривва Гуржиял ва Абхазнал дянивсса дяъви байбишаву савав хьуну. Дачалий дусса дур 24 метралул лахъишиву, 900 ккилорал кIушиву дусса люстра. Дача ккаллину дур Абхазнал паччахIлугърал хъуслин.

Маз

«Шьижьибзиа, мшыбзиа, хылбзиа» («Доброе утро, добрый день, добрый вечер») – вай яру мазравасса мукъурттиха лавхьхьусса абхаз махърур. Абхаз маз ккаллину бур лахьхьин ца яла захIматми мазурдивасса цаннин, оьрчIниява баллай, кIулну къабивкIхьурча. Абхаз мазраву дур 64 хIарп, миннуву 6 гласный.
Абхазнаву дуккаву дур кIира секторданийсса: оьрус мазрайсса ва абхаз мазрайсса. Ва аьрххилия махъ ххуйну дакIний ливчIунни абхаз мазрайсса кIива махъ: «апсны» – республика ва «акрыфарта» – аьшвашхана (столовая, ресторан).

ТIабиаьт

Абхазнал аьрщарал 55% бур вацIрахь.
ЦIу бакъасса щинал луртандарал шикку бугьлай бур ца хьхьичIунсса кIану. Абхазнаву дусса дия 120 нех ва цинярдагу ЛухIи хьхьиривун дагьайсса, миннуву царагу дакъасса дия жамирду занан бюхъайсса. Шикку бусса бия 180 бяр. ЧIявур цIуллу-сагъшиврун мюнпатсса минерал щинал ва кьяркьарал бакIщаращивгу.
Абхазнаву чIявусса бия эвкалиптрал мурхьру. Ва кIанугу жун укун бувчIин бувна: хьхьичIва шикку бярнил кIану бивкIун бур, жиминналгу бувцIусса, маляриягу дусса. Хъатру дакъа дуван, вай кIанттурду кьакьан буван, Австралиянава лавсун бувкIун, бувгьуну бур гьантлун 100 литIралийн дирсса щин цилва мархрайну цIупI дувайсса эвкалиптрал мурхьру. Эвкалиптрайн ялагу учайсса бур «мурхь-насос» куну. Вай мурхьирдал кумаграйну хъатрулуцIа ва маляриялуцIа бувну бур вай кIанттурду. Эвкалиптрайн ялагу «бесстыдница» учайсса бур, мунил кIачIасса тталлуйн, ккири экьиличайсса хасиятрайн бувну. Жиминну бакъа баншиврул Абхазнавун ми букайсса гамбузия тIисса балугъ лавсун бувкIун бур.
Гьарцагу абхазчунал къатлуву къюмайтIутIул ляличIиссава кIану бугьайсса бия. ТIутIул къяртри вайнначIа ольха мурхьирайх дачин дувайсса дур. Циван? Му мурхьирайх диртсса къяртрай хьусса къюмайтIутIул тIин ляличIийссава бикIайсса бур – нацIусса, аьнтсса.

ДагъусттаннацIун аьмсса кIанттурду

ЖучIава кунма, вайнначIагу лавайсса бия хъамаллурал кьадру-кьимат. Шиккува бусан, хъамаллуран вайннал чIяруну дувайсса дия мамалыга – шагьналлачIал иникьаллул ккурч. Ххуйсса хъамаллуран биххайсса бия аьнакIи (ажари), хъиннува хъин итан багьлагьисса хъамаличунан – кьяца-цIуку, къяча. Хъамаллуран – яла нахIуми дукра, щяикIан – яла ххуймур кIану.
Качарданийн вайннал учайсса бия «ашакар» куну. Шаппа цалва бувсса бакъухърайн вайннал «хIайва» учай. Египетнайн вайннал учай «Мысра» куну (жува – «Мисри»).
Жулва инсантуран кунна, абхазнава чIявуминнангу лухIисса, цIансса рангру ххирасса дия.
Вайнналгу жалиндалул ялтту ппиринж, кканпIитIру дичайсса дия.
ЖучIава кунма, вайнналгу машиналул ххуллурдай чIявусса оьллу бия. «Вай жул гаишникталли», – тIий бур вай хъярчирай.

Р.S. Ча-чунгу щюллишиврувун бахьлавгсса Абхазнал халкьгу, къачIявусса мурхьру лагма-ялтту бусса жувагу цава-ца гьаварув канакисса тIисса пикрирдащал зана хьуру МахIачкъалалив.
Чун гьарчангу, дакI махъуннай, ватандалийн, кIункIу тIун дикIай. Ччива жулла республикалул хъуншагьругу, цайми кIанттурдугу, Абхазиянаву кунма, щюллину ва марцIну.