Ттул дус Абачара

Фашистуращалсса дяъвилуву жува ххув хьуну мукьцIалла шин шавай дур. На дяъвилийн лавгсса ттула дустал дакIнийн бичлай уссияв. Дяъвилийн лавгми, кув фронтирттай ливтIунни, кув, тичча зана хьуну, шаппа ливтIунни. Сагъну ливчIми чансса бур. Миннавух Абачарагу ур – Хъусращатусса ХIусайнахъал Абачара – лакрал машгьурсса шаэр-аьлимчу.
– Да, Абачарай, – цIувххуссия на цал: Ина дяъвилий гьур­тту хьусса инсан ура, вил чур­ххайн оьккисса щавурду дирну дур. Амма ина ттухь такIуй къабувсунни инава цукун талай ивкIссарав, ци къучагъшивуртту дурссарив. Бусиярчу, ина ттул дус акъарав, циван кьюлтI буллай ура ми затру вивува инава?
– Ци къучагъшиву тIий урача — Абачарал ялттутурану ка галай дуруна. – Къучагътал бия тикку ливтIуми. Цайми-цаймигу вирттал ккавкссар ттун. На ци къучагъшиву дурну дур тIар, — ганал гара цала кутIасса кIукIлу ка гукунна биччи бакъа галай дуруна. – Ачу, винма ччарча ца-ца шахматрай букканнуча, акъа вищал гъалгъа тIунсса чIун да­къассар ттул.
Абачара элмурдал кандидат ур. Ганал цимигу шин хьу­ссия докторшиврул диссертация чичлай. Гай гьантрай, ди­ссертация хIадур дуллай, га мяйжаннугу цайми иширттаха зун ччай акъая. Амма, цукун бухьурчангу, ттущал гъалгъа тIунсса чIун дакъар тIаву – му цаятува гъалгъа къатIуншиврулсса багьана бия. Ттун кIулссия, шахматирттай буклай байбиширча, жу ххюра-ряхра ссят харж дантIишиву.
ЦIухлай ура Абачарахь дяъвилияту, ганавату цикIуй вари чинсса зат буккан бан хъанай бакъар. «Ци чиви, лавгра, увкIра, на дурсса цикIуйгу къучагъшиву дакъассар». Вана адаминал махъру.
– Яр, ина тикку дуллайвагу ци уссияв? – увкуссия на. – Хъусращиял нувщи бахлай уссияв?
– Гьай, уссу МахIаммад…
Абачарал, пишгу куну, ца аьжа­ивну бакI ла-яларай дуруна.
Ккурккисса сиппатраву­сса ганал пиш муксса ххуйсса, дакIнил куртIнивату нанисса бияхха, къакIулли цайминнан цукун бикIайссарив, ттуйнма ваца дяркъусса кьини зунттуха був­ккун нанисса бургъил кунмасса асар биян бувна. Ттуватугу, га пишлийн я щувкун, цуксса нава пикрирдаву ухьурчангу, пиш къаливчуну къаливчIуна.
На вичIилий уссияв, ганал ци-бунугу хIазсса зат учинссар тIий. Амма ганал пиш гацIана левщуна.
– Нувщи тIий ура ина, Ма­хIаммад, – увкуна ганал, — баххансса нувщи чув бикIанссия, уччиннин буканссавагу къабирияйсса кIанай. Тай дия жула аьра­луннан яла захIматсса чIунну. Цукун-бунугу, Абачарал чансса ихтилат бувуна. На га гъалгъалувату ттунма бувчIумур чивчуну, кIилчинмур кьини Абачарахь бувккуссия.
«Хъунисса марххалтту. Дя­къил замгьар. Абачара Орджоникидзелий пехоталул училище къуртал був­сса взводрал командир. Взводраву мукьцIала саллатI. Гайннайн амру бувну бур ца хъун ба­къасса бакIу ласун. БакIуй душмантал бур. КIия автоматру, пулеметру битлай бур. Жула вай хьхьичIунмай бачайсса чIумал, гьарцаннан бувцIуну, ца-ца аьракьул стакан булай. Абачара ганиннин, вари куну, аьракьи хIарчIсса инсан акъар, кьура шин хьусса жагьил ур. БакIравусса пикрирдал аьракьун кIанттай щинал стакан хIавчIссакссавагу асар къашай.
Марххала ца чулуха хъинни, гайннуву кIучI хьун бюхълай бур, гамур чулуха къахъинни – лечин бюхълай бакъар. Командирнал саллатIнай буюр бивхьуну бур: цавайннал уттубивхьуну битлайни – гайми хьхьичIунмай хъанан, яла вай уттубивхьуну битлайни – гайми хьхьичIунмай хъанан. Та чIумалсса дяъвилул низам муя тIар. Абачарал ка галай дай: «ХьхьичIунмай, гьалмахтал!». ТIанкIру дай. Хъирив саллатIналгу дай. Гукун, кув битлай, кув хьхьичIунмай хъанай, гай бакIучIан гъан хьуну бур. ЛивтIуми гилу марххал­ттанийх ца-ца багьну бур. Абачара пикрирдай ур, хьувивав бакIу ласун, хьувивав, ливчIми гьалмахталвагу сагъну бунува, цайвасса бурж биттур бан тIий. Ганал бакIраву щала дуниял кIа бакIуйн кIура дарну дур, пикри так кIа ласун хьуния тIисса бур. Ганал ка галай дай, тIанкIру дай, канил кIиссурттавух аьжаивсса гъилишиву экьилагай. Канийн щаву дирну дур. Мунилсса буллансса чIун дакъар. ХьхьичIунмай бачин багьлай бур, хьхьичIунмай, хьхьичIунмай. Ахирданийгу бакIу ласай. Гай немецнал окопирттаву шай. Душмантал ма­хъунмай шай, амма тайннан цащава зевххусса кIану махъунмай ласун ччай бур, талатаву найнна дур, битлатаву так хьхьурай кьадагьай. Абачаран бакIу жулами бучIаннин бугьан багьлай бур. «Ккулла-ярагъ ци ливчIун бурив ххал бара»,– учай ганал. «Гранатартту чансса дур, гьалмахчу командир»,– учай цIаннавату. «ОьрчIаща циняв ласардув?». ОьрчIру ливтIуну бур. «Ца зат къариртун ласарду». «Фрицхъаща буржирай ласун гьан багьанссар», – хъярч бай щиллив. Хъярчирахун жуав дулун­сса къауккай. Абачарал, ссятрай цал баххана хъанай, къаралданий бацIанминнал цIардугу увкуну, гайминнахь уттубишияра учай.
Дия кIирисса гъинтнил кьини. Жу кахри кутIасса гьухъраву буссияв. На, Абачарал щавулул ппартран дурсса хъарацI канихгу ялугьлай, увкуссия:
– Гай ина ттухь бувсъсса затру на укун чивчуссия, ургула, буккиннача. Абачарал, ттухгу вичIидирхьуну, ца «да-а» куна. Ттун га «далул» мяъна къа­дур­чIуна. Яла ганал увкуна:
–Туну, циняв командиртал мукуннихха бикIайсса, цала аьра­луннащал хьхьичIунмай най, цайва бивхьусса буржру биттур буллай. Ина чивчумур щала аьщуйн щун бувну, тIайлану бур чингу къахьунссар, къатIайласса бур чингу къахьунссар. Наварив, тIайламур бусан, гьакссагу пикрирдай уссияв.
– Абачарай, – куссия яла на, — вай бур ца кьини хьусса ишру, дяъвилий вил цуксса хIал хьу­ссия?
– На лавгссара дяъвилийн 1941 шинал сентябрьданий, стрелковый взводрал командирну, 341-чинсса стрелковый дивизиялувун, увкIссара майрай 1943 шинал майрай.
– Ми хъанай бур шин ва мяйва барз, гайми гьантрай ци ишру бия?
Абачара пикрирдай чIава­хьулттивух ялугьлай ия. Ганал яру хъинну пашманну бия. Ци­кIула, дяъвилий ивкIусса уссу дакIнийн агьну уссияв, ягу чулахъ хьусса дакIнийн агьссияв. На ганахь, ссихI къадуклай тамансса хIалгу бувну, увкуссия:
– Бусиярчу?
– Да уссу, ци бусавикьай на вихь, гайми кьинирдайгу ци-ци бунугу шайва, ца гьантта гамуниха лавхьхьусса къашайхха. Дяъви бур дяъви, чIяву буллан циванни, — яла, кагу галай дурну, шахматругу лавсун, увкуна: – Ачула, винна ца мат даннача.
Абачара хъинну хIалимсса, цува машгьурсса шаэр, аьлимчу унугу, пахру-хиял бакъасса, дакI марцIсса, цайвасса бурж ххуйну биттур байсса, щилчIав хьхьичI икрам къабайсса инсан ия. Мукунасса дяъвилийгу ивкIшиву ганал шеърирдал буслай бур. 1942 шинал, сентябрь зуруй, Донской фронтрай унува, Еланская станциялучIа, Тюкановская тIисса чIирисса шяравалличIа хьумуния «Дон» тIисса шеърилуву Абачара чичлай ур:

Бичлай бомбарду щинайн
Гитлердул лухIи хъатIрал,
Гьаз дуллай дия ссавнийн
ТтарцIру къиз хьусса щинал.

Арпачай, Сена, Дунай
Дунура вийн икрамрай,
Шайссияв ухьттансса Дон
Ина Рейндалийн мютIий!

1943 шинал «Ттула чангилухь» тIисса шеърилуву бур чивчуну:

Нину Ватан дунан
ажал буссарив,
Мунихлу талайгу
чув ивчIайссарив!
Нану, саз, дукьанну
дух хьуми синтту,
Гъаргъ арцул зяй бусса
цайми дишинну.

Гихунмайсса шеърирдалгу буслай бур Абачара, ккаши къакуну, дяркъу къакуну, дяъвилул цIараву душманнайн хъазамну талай ивкIшиву, «сагъну ник ришлайнияр, авцIуну ивчIанна» тIий. Мунияр хъуннасса къучагъшиву цукунсса дикIайссарив ттун къакIулли.

МахIаммад ХIажиев
(ЧIаящиял)