«Капитан Руссол» ххувшаву

Салам Хавчаев

200-нния лирчусса фильмру гьуртту хьусса хъуннасса сий дусса «Щит России» фестивальданул конкурсрай «Капитан Руссол» цалчинсса кIану бувгьунни.

Италиянал Виричунал цIа ларсъсса, Капитан Руссо тIий тарихраву ливчIсса къучагъсса лаккучу ХIасан Камаловлуя къабавсса нажагьсса бухьунссар.
2020-ку шинал, Виричунан 100 шин шаврицIун бавхIуну, «Дагестан» ГТРК-лул хъунаманал хъиривчу Ссалам Хавчаевлул каялувшиннаралу ва ванал сценарийлийн бувну дуркссар «Капитан Руссо» тIисса ХIасан Камаловлуясса документал фильм. Ва телепередачалул, Щалагу Аьрасатнаву хьусса сий дусса конкурсрай гьуртту хьуну, бувгьунни цалчинсса кIану. Ххувшаврищал барчагу увну, бюхттулсса приз лайкь дурсса передачалиягу цIухху-бусу бан вай гьантрай на хьунабавкьура Ссалам Хавчаевлущал.

Ца шинал хьхьичI, шанма папка документиртталгу лавсун, ттучIан увкIуна ХIасан-ХIусайн: «Вайксса затру кIул бав на ттула бу­ттауссия. Ттунна цIа дирзсса буттауссил аьпа ябаву ттул буржри, яхIирал ишри. Гьашину ванан 100 шин хъанахъиссар, ттун ччива нава ваная кIул бувмур, лявкъумур хайрданийн був­ккун», – увкуна ганал.

– Ссалам Аьвду­рахIи­мович, та, цукун пикри хьуна вин ва передача дан, ци захIматшивуртту хьунадаркьуна му дузрайн буккан буллалийни?

– Ванияр 20-30-хъул шиннардил хьхьичI ХIасан Камаловлуя чIявусса гъалгъа тIий, чичлай бу­ссия. Ванал цIа дакIний-мазрай дуссия. Яла, циваннив, кьабагьуна. Амма гьарицагу чIумал, бацIаву дакъа, къучагъная кIул буллай, хъирив лаллай ия 2 инсан: Дагъусттаннайсса ТАСС-рал спецкорр Александра Путерброт ва ванал уссил арс ХIасан-ХIусайн Камалов. Ца шинал хьхьичI, шанма папка документиртталгу лавсун, ттучIан увкIуна ХIасан-ХIусайн: «Вайксса затру кIул бав на ттула бу­ттауссия. Ттунна цIа дирзсса буттауссил аьпа ябаву ттул буржри, яхIирал ишри. Гьашину ванан 100 шин хъанахъи­ссар, ттун ччива нава ваная кIул бувмур, лявкъумур хайрданийн бувккун», – увкуна ганал.
ХIасан-ХIусайннун ччай бия на цала дуллусса материаллу ишла дурну телефильм ларсун. Амма му пикри дузрайн буккан бан та чIумал бигьану бакъая. Та дия пандемиялул чIун, жу фильмру ласлан битлай бакъаяв. Амма жун хар-хавар бакъа тIайлабацIу хьуна. Та ппурттуву дия Да­гъусттаннал цалчинма президент МухIу Гьимбатовичлул юбилей. Цува МухIу Гьимбатовичлулгу, Дагъусттаннал ХIукуматралгу тавакъю бувна юбилейрайнсса передача хIадур дан. Передача вайннан на хIадур дурну ччай дия. Ттунгу пикри хьунни дирирсса сант ишла дан. Ттунмагу ччай бия цIанихсса жула лаккучунал аьпа абад бансса даву дан. АрхIала жуламур пикригу дузрайн бу­ккан буллай байбивхьуру. ХIасан Камаловлуясса передача хIадур дуллай, хьхьичIра-хьхьичIсса захIматшиву му дия – материаллу чIярусса дия. Ми циняв ххал дурну, агьаммур, аьркинмур язи дугьан багьлай бия. Ялагу, ттун ччай бия, ХIасан-ХIусайннул лавсун увкIсса материаллу гьануну ларсун, ттизаманнуцIунгу бавхIуну чичин передачалул сценарий. Ва давугу хъинну усттарну дан багьлай бия.
Вана укун на увкра цалчинсса постановкартту дурсса режиссер Ислам Казиевлуйн, ХIасаннул гьаттайн биян Италиянавун лавгсса делегациялуву ивкIсса Ссапарбаг Аьбдуллаевлуйн, мукунма ихтилат бав Хьурив увкIсса ХIадис ХIажиевлущал.
ХIасил, ттизаманнуцIун дахIаврилгу передача, ххуй дарча дакъа, оькки къадунни. Передача хъиннура ххуй дунни цамур фильмравасса документал кадрардалгу. ХIасан Камаловлуясса материаллаву лявкъунни цила чIумал Ухссавнил Ккавкказуллал студиялул ларсъсса фильмрал кадрарду. Шикку бур, ХIасан Камалов ча­сса урив кIул буллай, Ростоврай экспертиза дуллалисса кадрарду. Вай парчригу, жуламур передача нирхирава дуккан къаданну, ус­ттарну бичин багьлай бия сценарийравун. Передача хIадур дурну къуртал хьуну махъ на муния рязину ливчIунна. Ттун чIалай бия, журналистнал расследованиялул чулуха бикIу, ХIасан-ХIусайннун ччимур хIисавравун лавсун бикIу, передача ххуйсса хьушиву.

Гьунттиймур кьини на оьвкуссия ХIасан-ХIусайннучIан ххарисса хавар бусан. Ттухь, му ла­хьхьу къуртал хьунни куну, пашмансса хавар бувсуна. ХIайп, жула захIматран лавайсса кьимат бивщушиву къакIул хьуна ливчIунни ХIасан-ХIусайннун.

– Буси утти зува гьур­тту хьусса конкурсраягу, ххувшавриягу.

– Аьдатравун дагьну дуссар гьарица шинах ВГТРК-лул дай­сса личIи-личIисса телефильмардал фестиваллу. Миннуву ца яла агьаммур ва сий думур хъана­хъиссар патриот темалий­сса «Щит России» фестиваль. Ва фестивальданух хъуннасса къулагъас дуссар Аьрасатнал Президентналгу.
Ва фестивальданийн гьан дурссия жу «Капитан Руссо» фильм. Махъсса шиннардийсса аьрали темалийсса яла ххуймур передачану жун ва чIалай дия. Телепередача номинациялувуру жу гьуртту хьусса. Жул передача 40-нния лирчусса минутIирттайсса дия. Цал кутIа дурну гьан данна тIийгу ивкIун, яла дусса куццуй ритан пикри хьуна. 200-нния лирчусса фильмру гьуртту хьусса хъуннасса сий дусса конкурсрай цалчинсса кIану бугьаву – му хъунмасса ишри. ТIайлассар, жуща награждениялийн Пермьрайн гьан къавхьуна. Тайннал гьан дурна жун призру дуллалисса мажлисраясса, жува ххув хьушиву, агьаммур приз МахIачкъалалив нанишиву бусласисса кадрарду. Жюрилул председатель, машгьурсса аьрали корреспондент Сладковлун хъинну ххуй дирзун дия Капитан Руссоясса фильм.
Гьунттиймур кьини на оьвкуссия ХIасан-ХIусайннучIан ххарисса хавар бусан. Ттухь, му лахьхьу къуртал хьунни куну, пашмансса хавар бувсуна. ХIайп, жула захIматран лавайсса кьимат бивщушиву къакIул хьуна ливчIунни ХIасан-ХIусайннун.

– Ххувшаву ласун захIмат буллай бивкIсса вила командалува щил цIа кIицI давияв?

– Передача хIадур дуллай хъуннасса хъар лархъссар режиссер Саида Оьмаровал. Вагу жула лакку душри, Хьуриятусса. Ванил нину ПатIимат чIярусса шиннардий жучIа оьрчIал вещаниялул хъунмур режиссерну бивкIссар. Саида жаваблувсса, цила даву кIулсса, гьунар бусса режиссер бур. Ва передача хIадур дуллайгу ванил ххуйсса материал рартIунни. Ми усттарну чIюлу дунни. Давриву дакI дирхьуну зий бия. КIицI лагавияв мукуна ххуйсса даву дур­сса оператор Заур МахIаммадов.

– Барчаллагь, Ссалам АьвдурахIимович. Ххув­­шавуртту ва хьхьи­чIуннайшивуртту чIяру даннав зул давриву.

 

ХIасан Камалов

ХIасан Камалов увну ур Читтурдал шяравасса МахIаммадлул ва КIувратусса Марияннул кулпатраву. Ччяни ппугу ивкIуну, оьрчIру тарбия баврил хъар ниттин лахъан багьну бур. Мариян шяраву хIурматрайсса хъамитайпа бивкIун бур. Ванил тарбия бувну бур оьрчIру яхI-къирият дуну, захIмат ххирану.
Кадровый хIаписар ХIасан Камалов дяъви байбишайхтува лавгун ур дяъвилийн. 1942-ку шинал ва талай ивкIун ур Къиримнаву. Гьуртту хьуну ур Керчьрал ва Феодосиянал десантрал операциялуву. Ва операциялуву захIматсса щаву дирну, госпитальданий хъин хъанай ивкIур ур. Госпитальдания уккайх­ту, цIуллу-сагъшиврул тагьарданийн бувну, шавай тIайла увккун ур. Буттал шяравугу ХIасан чIун оьнна гьан дуллай къаивкIун ур. Мюрщи жагьилтал походрайн буцлай, граната личин лахьхьин буллай икIайсса ивкIун ур.
Гъумучиял школалий ХIасан аьрали дарсру дихьлай ивкIун ур. Амма цуксса аьркинсса даву дуллай унугу, дяъви най буна шяраву щяивкIун ванал дакI паракьат хъанай къадиркIун дур. Ахиргу, кIюрххил циняв шанашисса чIумал, ивзун, МахIачкъалалив лавгун ур. Шилу кIилчинмур операциягу бувну, хъин шайхту цIунилгу аьрайн лавгун ур. Талай ивкIун ур Бердичуллал дивизиялул 950-мур артиллериялул полкраву. Каялувшиву дуллай ивкIун ур цалчинмур огневой взводрай.
Укун дакIнийн бутлай ур ванащал ца полкраву ивкIсса Иван Коломиец:
«Вайми саллатI куна, ХIасан Камаловгу къучагъну духIлай ия дяъвилул захIматшивуртту. Ва ия кьянкьа-кьурчIисса, ба­жар бусса талатала. Яла захI­матсса тагьарданувугу дакI дур­ккун къаикIайва. Ия аьчух­сса, дакI-аьмал хъинсса. Ванал хIурмат хъунмасса бия архIал талатиминначIа.
1944-ку шинал июнь зурул 13-нний, жул Цалчинсса Украиннал фронт гьужум бувну най, Горохов тIисса шагьру ласарду. ХьхьичIунмай най, ца хъун дакъасса шяравалличIа жу душманнал луркIандалийн тIайла бавцIунну. Амма, махъаллил къавхьуну, къучагъну талай бивкIру. Гужру архIалсса бакъанугу, бух хьун къабавцIуру. Амма жувату чIявусса ливтIусса хьуна.
ХIасаннул бакIрачIан ци бувкI­­­ссияв къакIула. На му ивкIу­ ссаххай уссияв. Мунан Бу­ттал кIанттул цIанийсса дяъвилул 2-мур даражалул орден дулун ккаккан бувссия.
Мунияр махъ навагу, гуж­сса контузия хьуну, госпитальданийн агьунав. Яла цамур полк­равун увтунав».
Буттал шяравун цал ХIасан ивкIуссар тIисса телеграмма дуркIун дур, яла баян бувну бур ятIа-тIар бакъа акъа хьушиву. Ва хавар бавну махъ, мачча-гъаннал ва сагъну ушиврийнсса чанссавагу хьул бивхьуну бур.
ХIасан Камалов та чIумал ясирну агьну ивкIун ур. Немецнал цаймигу ясирнащал тIайла увккун ур ва Ухссавнил Италиянавун чартту гъагълан. Италиянал партизантурал кумаграйхчIин 32 цаймигу ясир багьсса аьралитуращал ва ливхъун ур. Ва ясир тархъан буллалисса операциялуву партизантуран цаява ХIасаннуягу хъунмасса кумаг хьуну бур. Ванал къучагъшиврийну бювхъуну бур партизантураща ясир багьсса аьралитал ххассал бан. Мунияр махъ ХIасан талай ивкIун ур Бартоли Томазол каялувшиннаралусса «Тарзан» тIисса партизантурал кьюкьлуву.
1945-ку шинал апрель зурул 25-нний партизантал Ухссавнил Италиянал чулухунмай гьужум бувну бавчуну бур. Вай талатавурттаву ляличIисса къучагъшиву ккаккан дурну дур капитан Камаловлул каялувшиннаралусса кьюкьлул.
Ва кьини Понтольо шагьру тархъан буллалисса къизгъин­сса талатавурттаву ХIасаннуйн захIматсса щаву дирну къуртал хьуну ур. Ва ивкIуну ур Италия тархъан бан ца гьантлул хьхьичI. Ва кьини ливтIусса 12 понталиянал партизантуращал вагу увччуну ур Понтольо шагьрулул хIатталлив. 13-гу партизаннал жан дуллусса Гремельо къалалул чIарав дацIан дурну дур вайннал аьпа абад буллалисса гьайкал.
ХIасан Камаловлун дуллуну дур Италиянал Виричунал цIа. Ванал Мусил цIуку ябуллай бур Бергамо шагьрулул музейраву.
Ххюва барз ва 28 гьантта хьуну бур ХIасаннул партизантурал кьюкьлуву талай. Ванайн Капитан Руссо учайсса бивкIун бур. Ва чIирисса чIун гьа хьуну дур ванан цала цIа бусалдаравун дутан. Оьрмулул 25 шинаву ивкIуну ур ХIасан Камалов. 25 шинал оьрмулуву ванал дурну дур цайминнал бусса оьрмулий къаданмур. Дустурал бусласимунийн бувну, ХIасан Камалов ивкIун ур кьянкьасса, сивсусса, итххявхсса жагьил. Ванаву музыкалул чулинмайсса гьунаргу бивкIун бур. Бищайсса бивкIун бур скрипка, мандолина.
Ца-кIира шинал хьхьичI ванал уссил арс ХIасан-ХIу­сайн Камалов цала дустуращал лавгун ур цала буттауссил гьа­ттайн иян Италиянавун. Ванан хъинну асар хьуну дия Италиянал халкьуннал цала аьрщи дуручлай жанну дуллуминнал гьаттардиха дуллалисса аякьа. Бювххун бия Капитан Руссоя га дакIнийминнал бусласимур.
2004-ку шинал ХIасан-ХIу­сайннул цала арцух буттал шяраву дацIан дурну дур бусалдаравун агьсса буттауссин гьайкал.
Ванал аьпа абад бан хъунмасса захIмат бивхьусса уссил арс ХIасан-ХIусайннун оьрмулул ца гьантта биял къавхьуну бур «Капитан Руссол» ххувшаврия баян.