ВицIхъири оьрчI ва хан

Ца ГъитIа тIисса вицIхъири оьрчIал кьурукIинттул къат­луву нисварти ххяххан бувну бивкIун бур. ДурцIуну мюрщисса ххуржинттугу, ми Агълар-ханнан баххан Гъумукун лавгун ур. ХанначIан ияннин му агьну ур ЯвубукучIан, ханнал вазирначIан.
— ОьрчI, вин ци аьркинну дур ханнаяту, — куну цIувххуну бур Явубукул.
— Агълар-ханнан нисварти ба­ххан ччай ура, — куну бур ГъитIал, ххуржингу цачIаннайра дурну.
— Ина вай ссан тIий ура?
— Шанна къурушран булун дакIний ура, дулурча, — куну бур оьрчIал.
— Укьу кьаикIуча, шанна къурушран нисварти бавххусса тIар чу буссар? Ласи винна ца къурушгуча, бугьи ххуллул уттамур.
— Мукун ина тIий авцIукун, ххюра къурушран булунна, ттул хъунма, — куну бур оьрчIал.
— Ций? Ххюннин тIий урав? Ласи вила шанна къурушгуча, була вила нисварти, — куну бур Явубукул.
— Ци бави тти, ина мукун тIий авцIуну махъ, булунна на вин ттула нисварти – циняв ацIра къурушран.
— Мукун тIий ина ацIарча, зев­ххуну нисвартигу, ханнал ина, ччангу щуну, уккан увну гьан антIиссара.
— Мукунсса къел ханнал дарча, нагу, ина хан ивкIун акъарача, тту­кку бивкIун бура куну, иттав пувгу куну, гьанна ттула шавай, — куну бур оьрчIал.
Му ишираву ялун ­уххун ур нукар. Мунал хIаллих Явубукухь бувсун бур хьхьувай Хъун мизит­рава халичартту бавцусса хавар. Явубуку, тIанкI увкуну, миннул ле­ххаврий авчуну ур. Увккун най унува, хьулухсса нукарна­хьгу оьрчI ханначIан тIайла уккияра куну, кьаивтун ур. Цукун иярчагу, ГъитIа ивну ур Агълар-ханначIан. Му кьинигу диркIун дур ханнал кайп бавкьусса, шавкьирайсса кьини. ­Увххун ур ГъитIа ханначIан. Кьяпагу лавсун: «Кьарабух хан!» — куну бур ГъитIал.
— Кьарабухча, чIараввай хьу. Часса ура? – куну бур ханнал.
— ВицIхъатура.
— Ина щилла?
— Щилухъалла.
— Цуманалла?
— АхIмадилла.
— ЩипIи урив, ивкIуссарив?
— ЩипIи лавгун барз къавхьу­нни.
— Буттал дусъя, аьпа баннав. Ххуржинттаву цира-ци дур?
— Вин баххансса нисварти бур.
— Ссах булара, ссан тIий ура?
— Яла чанну шанна къуруш арцун булун дакIний ура.
— Хуйла шийнмай. Аьв нисвартух шанна къуруш щил дулай­ссар?
— Шанна къуруш къадуллуну, на був захIмат кьюкьин барча, ххюннияр на кIапIикI чанну къабулара, — куну, ГъитIа цала ххуржинтту ласлан авчуну ур.
— Бувгьуния тта биххайрив, увкумунин хъус ласайрив? Буси вила лайкьсса багьа, чIун дунура ВицIхъав ачин.
— БикIуча ва «ахшам базар», диша хъатлий ацIра къуруш, ВицIхъав ххуллу архсса бакъар, ххуржинттугу кIусса дакъар. Вин барчаллагь, къадулурча, ларсун гьанна ттула ххуллийх.
— Дулунна вин ацIра къуруш, бикIуча да ина тIийкун. Яла вища бюхъанссарив ссай-унугу ттущал уккан?
— Уккайссара, вин ччарча, гьугьупIирттай, зурмут-тташхъай, бур-бакъардай, ягу ссигърай, ччан бикIарча, бувчIурдай ва къабувчIурдай.
— Ява диша ацIра къуруш. Ух хьушиврий мукIру хьунал ацIра къуруш дикIантIиссар ххув хьуманан.
— Ханнан ччимур къаччинангу ччан байссар чай. Вил му­къуя къаукканна. Хьумур хьуссар, диша арцу.
— Ттул вихь цIуххин шанма зат бур. Ми бувчIирча, мукIруссара – дирхьу арцул дачIи вилли.
— Ттулгу бусан шанма зат бур, ссихI къадурккун, ссавур дурну, вичIи диша. «Бакъар» куну, инкар барча, ягу «бур» тIий, тас­ттикь барча, ява кIулша, ина ми­кку мукIруссара, на ххувссара, арцу ттулли. ЦIухха утти винма ччимур, бусан шайрив на ххал банна.
Яла хан цIухлан ивкIун ур:
— Хула, бахIи ттуршва бугъа ца ппалнил вив ттуршлий цара тIулунттуву, оьнна цурда ца къариртун.
— Му интту диявав, кIинт диявав, муксса ппал ва миксса бугъри тIулунттаву бахIлахIисса, щил биявав, хIухчувагу цу иявав?
— Бугъригу ттул, ппаллугу ттулли, цурдагу му кьурукIир, хъунхIухчугу на навара.
— Ттуршра тIунуй ттуршва бугъа. Оьнна лирчIсса га ца тIунуй, бугъар куну, хангу ахIав.
— Ттул махъ бакъар, мукIруссара. БувчIа утти кIилку суал: ацIния цара тIулунттул вив, хула, бахIи ацIва кьяца.
— Ми кьяцри, хан, вил биявав, ттул биявав?
— Кьяцри жунма гьурттуссия кIира каний кIисри кунма.
— Вил канийсса ххюва кьяца бахIлай ура ххюра тIунуй. Ттул каний бур ряхва кIисса. Оьнна лирчIсса ряхра тIунуй гьар ца-цаннин бахIав ца-ца. ХIисав дува цими бурив: ацIва, урчIва, мяйва, арулва, вагу ряхва.
Хъянгу ивкIун, яла ханнал увкуну бур:
— МукIруссара, ина ххувра бахIин кIулну бавхIунни ми. Шамилчингу ттул вихь бансса ва ца суал: букъавхъунма ина бачIи ца хъун къарийх, кIира ниттийх, кIива душнийх, душнил душнийх шанма бивсса цIахъардал гьивч.
— БачIайссар гьивч хъинну чIувну: ца гьивч булав хъунна ниттин, гамур булав мунил душнине, ми кIирагу кIира нину, цагу булав душнил душнин, къарил душгу душнил душгу – ми кIивагу вин кIива душ. Ми цинявппа шама инсан – мий шамуннан шай шанма гьивч.
— МукIруссара, ина ххувра. Буси утти, иржа вийри, — куну бур ханнал.
— Къабав, къашав маучара, инкар буллай, бакъассар тIий маацIара. На бусланна, ина ххуйну вичIи диша.
— Щарнил кьади учIан увну, рухI дулайни ЩипIил бувсмур ттунма бавуна, ханнал ппалав зий унува, цанма гикку ашрапирттал кIункIур лявкъусса. КьюлтI къабувну, Явубукухьхьун му буллусса. Хан, Явубукул бувсъссарив вихь ашрапирттал кIункIур лявкъусса? Мунияту бу­ссарив вин цичIав хавар?
— Ттухь къабувсъссар, я му хавар ттининтунин ттун къабав­ссар. Нукар! Ва ссят оьвча ттучIан Явубукуйн! — вев куну бур ханнал хьулул чулийнмай.
— Цамур цичIав къабувсунав ЩипIил? – цIувххуну бур ханнал.
— Ссикъабивзун, диширча ттух ина вичIи, бусанна, хан, уттигу вихь ца зат. Мува чIумал щарнил кьадиначIа ЩипIил куна: «Агълар-ханнал буттал рухIирай ливчIун буссар чансса ттул бурж – зувива туман ашрапирттал». ЛивчIссарив, хан, вил буттай жул ЩипIил хIакь?
— Ттул буттай гьич мукун­сса бурж я къаливчIссар, я къабивкI­ссар. ЩипIил бувсса му аманат щялмахърайссар, бурж бушиврий бара акъа къабацIайссар.
— ЩипIийннияр вийн вихра, хан, бара ушиву къабувсуна. Буси туну ух хьушиврий мукIруравкьай, къамукIрурав? – куну, ГъитIал, хьхьичI дирхьусса арцу ларсун, цала жиплувун дирчуну дур. Хангу ккиз лавгун ливчIун ур. Ухра чирчагу, хан ух хъанай ивкIун ур, къаухра, къамукIрура чирчагу ух хъанай ивкIун ур.
— Вин барчаллагь, — куну, — ухшиву винна, арцу ттунна, — куну, ГъитIа, ивзун, цала шавай лавгун ур.
Зувива туман ялув къашаврий ххаригу хьуну, оьрчIал кIулшилий махIатталгу хьуну, панкь ивкIун ливчIун ур хан.
Хъунма хIал къавхьуну, «буюр хан» тIий ццаххандарал хьусса Явубукугу къатлувун увххун ур. Ханнал бувсун бур мунахь вицIхъири оьрчIал цанма бумур. Увкуну бур: «Ххишалдаран зувива тумангу буллали авай ливчIунна», — куну.
Явубукул ханнай хъуннасса аьй дурну дур. Увкуну бур:
— Варч, хануксса хан, га каксса акъасса оьрчIал хъяврин ан циван ивкIра ина. Инсантуран баярчавагу, ций чинссар?
Микку ханнал куну бур:
— Агар инава хъинсса виричу ухьурча, лавгун га оьрчIал хъирив, ганаща гай арцу цIирккуну ухьхьу, туну, — куну.
— Хъиннугу цIиккинна.
Бур­тти ивкIун чайгу, бавхIун­масса ярагъуннищал никъа щуну лавгун ур Явубуку оьрчIал хъирив. Явубуку хъирив лавсса чIумал оьрчI ТтарлихIаллияр гихунай ивну ивкIун ур. ЧIарав ивукун, Явубукул цIувххуну бур:
— Вин тIайлабацIу хьунав, баххав ина ханнан вила нисварти? – куну.
— Гьаксса тIайлабацIу хьунни. АцIра къурушран нисвартигу баххав, ацIра къуруш пянжурдайгу духхав.
— Ттущалгу укканссияв ина? – куну бур Явубукул.
— Ци дишивияв ина? — куну бур ГъитIал.
— Ина вила кьура къуруш диша, на чу бишинна, — куну бур Явубукул.
— БикIуча ина тIийкун. Я арцугу дакъа ахтта шавай гьанна, ягу, арцул жипгу дурцIуну, чай гьанна, — куну бур ГъитIал. – Була инагу ттухьхьун бувчIин шай ххал бан шанма суал.
— Буси, туну, дунияллул дайдихьу ва дайлитIу чув дуссар?
— Вана ва кIанаву дуссар дунияллул дайдихьугу, дайлитIугу, — куну, Явубукул чал цIун тIайлану канихьсса ттархь щяв кьуртIуну дур ГъитIал: — Вих акъахьурча, ачу ,дуца, — куну.
— Хула, тти буси кIа ссавний цими цIуку буссар? – буллуну бур Явубукул кIилчинсса суал.
— КIа ссавний му вил чай цими чIара дурив, миксса цIуртти буссар, магърайми ва вичIайми хIисав къадурну, — куну бур оьрчIал. Вих акъахьурча, цIурттигу бу­кки, чIарардугу дукки, — куну бур.
Тти иривссар ттухьхьун оьрчI куну, Явубукул, цичIав цанма баллай бакъа бунува, цIувххуну бур, вичIай каругу дирхьуну:
— Хула, буси кIа хъачIрал ялату ссавния ци тIисса чIурду баллай бур вин? — куну.
ГъитIалгу, вичIилий кагу дирхьуну, вичIи кIюла дуллан ивкIун ур. Мунан цичIавгу баллай бивкIун бакъар. Яла оьрчIал увкуну бур:
-Ттуща щяту лаласун хъанай бакъар, чайсса вин ххуйну баллай бухьунссар, — куну.
— Ачу ва ябулий буртти икIу, — куну, Явубукул, ливккун, чу оьрчIахьхьун буллуну бур.
Бур­тти ивкIун чайгу, оьрчIалгу увкуну бур:
— Гьа, вана чай баллай, баллай циван къабикIавича, чIалайгума бур. КIинналагу кьунттула халичарттал гьивурду ларсун най бур. Ца ур шиккун най, цагу гилун ххуллучIан най ур. ХхуллучIан нанима ттун кIулсса адамина уну­ккар. Гай бур: «Жува бугьарчагу, гьич мукIру хьун къабучIиссар», — тIий.
— Лажинни, га ца цурку вин кIулсса урив? На ухрача, ина ни­къащуну, га ххуллул чулийнай нанима угьанмур бува. Шиккун нанима нава угьанна.
— Ттухь чIиларагу дакъар. Му лялухун ликIувагу була ттухьхьун, — куну бур оьрчIал. Бувккун лялату, Явубукулгу буллуну бур муна­хьхьун ттупанча.
— Вар, цамургу баллай бурхха ттун ссавнияту ихтилат, — куну бур ГъитIал.
— Ялагу ци тIарарч?
— Валлагь, ссавнияту малаиктал вев тIий бур: «ГъитIай, ина ххувссарча, утти чай никъащи шаппай», — тIий. Укунгу куну, къупар дурну дур шавай ГъитIал.
Явубукугу, бан бакъа, битан бакъа, тамансса хIаллай авцIунугу ивкIун, къабювхъуну, ахьтта басласисса марххалттанувух лавгун ур Явубуку ханначIан. Мунал цIувххуну бур Явбукухь цIиккин хьурив оьрчIаща арцу куну. Яла мунал бувсун бур оьрчIал цанма бумур.
— ОьрчIал, кIиллущала ябугу бувххуну, ялув-ттуккун лялун ликIулуцIагурахха увсса, — куну.
Муния махъри тIар Агълар-ханнал имчакнайн (ккуккулул ­уссийн) АьвдуллахIлуйн «Явубуку» тIисса чулий цIа ларчIсса.

Укун, хан ва мунал хъихъи лавсъсса имчак ух ан кIулши ду­сса ивкIун ур вицIхъири оьрчI – ГъитIа.

МахIаммад-Хан Пашаев