Арчуттиял хIакъиравусса ца-кIива махъ

ш. Арчутти. 1950 ш.

Бюхъай чIявуминнан ва шяравалу чув диркIссарив къакIулнугума бикIан. Ва диркIссар Хъунайми тIайлану неххал вамур чулий. Гъумучату Маччайннал махIлалийн (Аьхъар, Иниши, Ккуц, Виратти) нанисса ххуллул чIарав.
КIицI дурсса шяраваллал халкьуннан ххуйну кIулссар Арчу­ттиял жяматрал цукун хIурматрай кьамул байсса бивкIссарив ххуллулсса. Базаркьини Гъумучату нанисса инсантуран, ва шяраву бавцIуну, бигьалаган гьарцаннал къатлуву мудан тIиртIусса дакIурдищалсса агьали бивкIссар. ЗахIматсса, ккашилсса чIумал, цала махъра-махъмур дирхьуну, цащава шайсса хIурмат байсса бивкIссар.
Арчуттияту бусан, чичин циванни ттун дакIнийн багьсса? Ванил жяматрацIун бавхIусса бур ттул гъан-маччаминнал оьр­мурду. Нара хIисав дуллай, Арчуттиял чIявусса ташурду бур Хьурттащал.
Ва шяравалу сагъну-саламатну дусса чIумал ти­кку бивкIун бур 30 къатта. На чIивисса чIумал Арчуттиял аьрщарай Хьурттал колхозрал ферма дикIайва. ФермалучIа дикIайва силос дайсса кIира къуйгу. Жу, оьрчIру, силос дуллалисса чIумал, уртту ккуччу дан буцайвав. ЦIубутIуй Арчуттиял цаллалусса колхоз диркIун дур 1936-ку шинал, яла хIала даркьуну дур Хьурттал колхозравух (цумур шиналлив къакIулли).
Арчуттиял чIяруми къатри сагъну дия нава тиккун лагай­сса чIумал. Къатригу я бацIансса, кIизивулийсса, исвагьину цIувцIу чария дурсса дикIайва. Ттунна дакIний лирчIсса къатрава яла ххуйми дия Шяпинахъал ва ХIамзахъал (ягу Аьвдулкьадирхъал). Бюхъай на аьвкьлай икIангу. ХIамзахъал къатри дикIайва кIизивулийсса, муххал магъигу даркьусса. КIилчинмур зивулий дия хъуннасса ларзу. На къатрал вив къаувхссара, амма буслай бикIайва ларзнил вивсса магъи оьрчIисса пюрундалул даркьусса дуссар тIий.
Буттал кIанттул цIанийсса дяъви байбивхьусса шинал Арчуттав диркIун дур 17 хозяйство. Дяъвилийн лавгун ур 13 чув, зана къавхьуну ур 10. Дяъвилийн лавгминнава яла хъунама ивкIун ур Аьбдуллаев ХIусайн, 1888-ку шинал увсса.

Буттахъал миналий. 1975 ш.

Арчуттиял жяматрая чIявусса затру къачичланна, цанчирча бюхъара ссаву-унугу аьйкьлай лякъин. Чичинна так ттунма балжину кIулмур, ккавкмур, хъунмурчIин бусанна ттунма дакIнийсса, лайкьсса инсантурая.
Ялув кIицI лавгсса Аьвдуллаев ХIусайн ия жул хьурттан гъансса инсан. Ванал ссу Муслимат бия га заманнай хъинну дурккусса хъамитайпа – СалихIхIажинал кулпат. Ванал арснал Аьвдуллагьлул кулпатгу бия Хьуриятусса – УсттархIажихъал ПатIимат.
ХIусайн ия щалвагу Маччайннал махIлалий хъинну хIурмат лавайсса адамина. Ванал къирият ххисса оьрмулия на къачичланна, амма бусанна ттунма ккавкмур. Му жул кулпатращалгу хъинну хIала-гьурттусса ия. Нальчикрая Лаккуйн увкIсса чIумал ва жуннийн уххайва, ттула буттал МахIаммадлул хъинну хIурматрай кьамулгу айва.
Жу, Хьуриятусса мукьа жагьил, август зуруй 1963 шинал Арчуттав хъуру гъайтIий буссияв: ХIажиев Наби – университетрал инженерно-строительный факультетрал 4-мур курсирал студент, Маммаев АьвдурахIман – физикалул факультет къуртал бувсса, Кьурбанов Гьарун – медициналул училище къуртал бувсса, нагу — университетравун экзаменну дуллуну увкIсса абитуриент. Жул ялун ивуна Арчуттав нанисса шама ххуллулсса: ХIусайн, мунал арс Асадуллагь, ссил арс, Хьурияту­сса СалихIов АхIмад (ХIусайннул ссу Муслимат хьуну бивкIссар Хьуриятусса СалихIхIажинан). ЖучIанмайгу гъан хьуну, ссаламгу буллуну, ХIусайннул Набинаща, АхIмадлул ттуща кутаннугу ларсун, цал лагмагу бувккун, жучIа бавцIуна. Яла ХIусайннул, жипливату ссятгу дурккун, ссят 1-нний Шамайхъаннийн бухьхьияра куна. Шамай, ХIусайннул ссил душ, та чIумал Арчуттав ялапар хъанай буссия.
Жугу увкусса чIумал лавгру. Бивххун индюшкагу, ххуйсса гьав­ккури бувну бия. Яла ХIусайннул жухь хьхьичIвасса, мяърипатраясса, ца хаваргу бувсуна. Махъва-махъгу увкуна: «Жува ца мархлул, ца багьу-бизулул агьлу хьуссару, мунийн бувну мудан кувннал чIарав кув бацIангу аьркинссару», – куну. Ва чIивисса зат кунма чIаларчагу, къачIивисса затри, духIиндарал увччусса адаминал зана-кьулушинни.
ХIусайннул арс Аьвдуллагьгу (аьпа баннав цал) хъинну бусрав хьусса, ттуяра оьрмулул 19 шинал хъунасса унугу, ттулагу хIурмат байсса ия. Ва Нальчикрай яхъанай икIайссия. Ла­ккуйн увкIсса чIумал жуннийн къаувххун къаикIайва. ДакIний бур, 1966-ку шинал гъинттул увкIуна дунияллия лавгсса ттула буттах жижара бан. Ванащал шаппа щябивкIунгу бивкIун, ахттакьунмай бувкссия кьатIув. БувкIссияв клубрачIан, му чIумал гикку кино дайдихьлай дия. БавтIми циняв цими урив ххал увну, цинявннахлу арцугу дуллуну, Аьвдуллагьлул увкуна: «Тти на ттула дусначIан, Ишхъал МахIаммадлучIан гьанна, кIиккува ацIанна, яла гьунттийгу ккакканссару», – куну.
ДакIний личIансса иш ца цамургу хьуссия. 1977-ку шинал ттущала архIал зузисса инсан, яручу, МутIаллимов МахIаммадлул: «Ца цана хъинну бусравсса инсан Къабардин-Балкьарнавусса «Голубые озералий» игьалаглай ­уссар, навагу тихун гьан ччай урача, вин тих кIулсса цучIав урив?»– куна. Тикку стоматологну зий ­уссия ттула уссурваран ккалли­сса, мукьа дуснавасса ца – Ххутиятусса Вагьабов МахIаммад. ХIасил, икьрал хьуна жул тихунгу архIал гьан ванал цала машиналий, цуппагу ца-кIива зурул хьхьичI лавсъсса. КутIану бусан, бавчуру, жунна аьркинмургу ларсун. Ххуллийх най, Хасаврая ливчусса чIумал, машиналува ца аьжаив­сса кьутI тIисса чIу бувккунни. БувчIин хъанай бакъар га ци чIурив: га чIумал «Жигулилия» я ттун цичIав къакIулли, я дуснан бачин бан бакъа къакIулли. На учав хIаллих бачинну Грозныйлийн бияннин, гикку ттул мачча-гъан буссар, яла пикри банну ци бан бурив, куну. Га чIумал Грозныйлий Хьурттал мукьцIаллийсса хозяйстварду дуссия. ЦIан лакьлакьисса чIумал бивру Грозныйлийн. Лавгру ттула хъинирвучIан, ганангу машинар­ттал хIал кIулну бакъая, лавгру ялагу цаманачIан – гиккугу мува му.
Ачу, бачинну, учав дуснахь, Нальчикрайн бияннин, тикку ттул маччачу уссар, танал щаллу бантIиссар жула иш. ХIасил, бавчуру ялагу хIаллих, хьхьунил ссят 2-нний бивру Нальчикрайн, автостанциялийн. Ттун адрес кIулли, амма Аьвдуллагьлул къатта чув буссарив къакIулли. Гъан хьуну ца жагьилсса оьрчIачIан, цIуххав, Орджоникидзел кIичIиравалу чув буссар куну. Ганал цIувххунни ци номерди куну. Нагу бусав. «Дядя Абдул, он же мой сосед!» – кунни оьрчIал. БувкIру ганащал га номерданий. Учарду нузайн кьутI, хъинну начнугу, жул цамур бансса иш бакъая. Увккунни Аьвдуллагь, махIаттал хьунни: «Зун цивхьур, ва чIумал бувкIсса?!». Бувхру къатлувун, бусарду хьумур, ххари хьунни, бизан бунни кулпат – Вираттату­сса Марзи. Къур бунни стол, дирхьунни гьарца аьркинмур. Чани хьуннин щябивкIру. КIюрххил бивзун, машиналух кIулсса инсан урган арду. ЦичIав нигьачIисса хъунма иш бакъар кунни. Гагу бакьин бувну, лавгру. БувкIру жува нанинийн, лякъарду Ххутрал МахIаммад, ганалгу мукунма ххаллилну кьамул бувунну.
На вай затру укун аьщуй-ххуттай авцIуну бусласи­сса циванни учирча, уку-укунсса арамтуралли цала шяравалугу, цала миллатгу хъун байсса.
Арчуттиял жяматрацIун бавхIусса ихтилат къуртал бу­ллай, учин ччай ура арчуттияхь ца укунсса затгу. Маритару кIа зулла буттахъал мина архIалла духлаган. Лаккуй хьунабавкьуну, маслихIат ккавккун, бувара кIикку зува бучIавансса, бацIавансса цачIусса къатта. Муния махъ, балики, цалва цалвагу буллан мюрщи-хъунисса къатри, къушру.
ЦIанасса чIумал Арчуттав кIива цIуну бувсса къатта бур: ца – вихьличунал, цагу – арчуттиял куяв хьурукIрачунал. ХьурукIрав бур Арчуттатусса кIива кулпат. Хьурттал ва Арчуттиял дянив тIурча, биялсса хIаласса ташурду бур.

Нагу Хьуриятусса АьвдуллатIип АьвдуллатIипов