Аьрасатнал аьрали тарихрава

 

***
Октябрь зурул 9-нний 1760-ку шинал Оьруснал аьра­луннал Арулла шинай­сса дяъвилий Кунерсдорф шагьрулучIасса талатавриву ххув хьуну Берлин лавсъссар. Дянивмур Европанавусса кIира немецнал паччахIлугърал ччалаччаву гуж­сса данди бацIаврийн кIура дар­ссар. Австрия ва Франция къарши бавцIуссар Англиянал ва Пруссиянал паччахIлугъирттайн. 1756-ку шинал байбивхьуссар 7 шинай лахъи лавгсса дяъви (Семилетняя война). Пруссиянал коалициялийн къарши дарцIусса хIукуматирттал чул бугьансса хIукму бувну бивкIссар императрица Елизавета Петровнал 1757 шинал. Арулла шинайсса дяъвилий Аьрасатнал аьрал, цаннил хъирив ца ххувшавуртту ласлай, вайми хIукуматирттал аьралуннаяр цIакьну талай бивкIссар.
1759 шинал август зурул 12-нний КунерсдорфрачIа хьусса талатавриву оьруснал аьралуннал ххувшаву ларсъссар. Ва хьуссар 7 шинайсса дяъвилий вайннал ларсъсса ххувшавурттаву ца яла бюхттулмур. Муния махъри оьруснал аьралуннаща Берлин ласун бювхъусса.

***
1811 шинал октябрь зурул 14-нний Михаил Кутузов бакIчисса оьруснал аьралуннал Рущук шагьрулучIа ххит був­ссар туркнал аьрал. Туркнал визир ясир къаагьан кьюлтIницIух Болгариянавун ливхъссар. Язисса туркнал аьрал ккашил ва цIуцIавурттал ливтIуссар. ЛивчIсса 12 азара инсан щала артиллериялущал Кутузовлул канийн бувкIссар.

***
1943 шинал октябрь зурул 14-нний Собибор тIисса нацистурал лагерьданий хьуссар хъуннасса ва тIайлабацIусса восстание.
Лагерьдал система мукун­сса диркIссар, инсантурал дакIру гъа­гъан дуллалисса, къарши бацIансса гьавас бивчIан буллалисса. Амма 1943 шинал октябрь зурул 14-нний лагерьданий дуснакь бувми гьаз хьуссар. Нацистурал Собибор лагерь бувну бивкIссар Польшанал аьрщарай 1942 шинал Европанавусса жугьутI бат бан­сса программалул лагрулий. Лагерь зий бивкIссар сайки шин ва дачIинний. Му чIумул мутталий шиву бат був­ссар 250 азаруннийн бивсса Польшанавасса ва цайми Европанал паччахIлугъирттаясса жугьутI. Лагерьданийн бувцуну бувкIми, «ХIаммамравун» куну, тIайла буккайсса бивкIссар. Му бивкIссар газрал камера.
Газрал литIун бувми бакъа­ссагу, лагерьданий ивкIссар хозяйствалул давуртту дуллан ивт­сса 500 инсан. Собибор лагерьданийминнал цаппаралилла кьаст лархIуну диркIссар лихъан, амма тIайлабацIу къавхьуссар.
1943 шинал ссуттихунмай Собиборданийн бувцуну бувкIссар ясир багьсса совет аьралитал – жугьутI. Миннавух ивкIссар Александр Печерскийгу. Ясир агьсса лейтенант Печерский шиккун агьаннин, мютIи къахъанай, лихъансса планну дичлай уну, ца лагерьдания цамунийн гьан уллай ивкIссар. Му жугьутI ушиву кIул хьуну махъ тIайла увкссар Собиборданийн.
Аьралитурал цалчинсса партия дуркIссар 1943 шинал сентябрь зурул 25-нний, 600 инсаннава 520 най уна аьщун ивзссар. Махъми хозяйствалул давуртту дуллан бивтссар. Миннавух ивкIссар дуснал тIаннул усттарда уча увкусса Печерскийгу. Печерскийн бувчIлай бивкIссар цала ахир цукунсса дикIантIиссарив, пикри бувссар фашистуращал махъра-махъсса талатаву дан. Ванал каялувшиву дурссар Собиборданий сакин хьу­сса кьюлтIсса группалий ва хIукму бувссар циняв архIал лихъан. ХIаписарнал бувчIин бувссар лагерьданувуми чIявуми литIун бюхъайшиву, амма, цаппарасса бунугу, сагъну буккан бюхъайшиву. Лагерьданувуми бавкьуссар Печерскийл тIутIимуницIун.
Собибордай Печерскийл дурагу шанна нюжмар дурссар, амма мунаща бювхъуссар дуснакь бувминная аьркинсса куццуй су­кку тIунсса кьюкьа сакин дан.
Октябрьданул 14-нний вайннал бат увссар 11 эсэсовец ва мадарасса украиннал полицайтал. Амма ливчIсса къаралданул леххаву руртун, дуснакьравуми ливхъссар.
Пулеметрава тIиртIусса кку­ллардал цIарал ва лагмавасса авлахъирттай дирхьусса минардал чIявусса ливтIуссар. Амма тархъаншиврийн уккан бювхъуссар 300 инсаннаща. Миннава Печерскийщал Беларусьнал аьрщарайн ливхъми сагъну ливчIссар, Польшанаву бавцIуми – сайки 90 инсан, коллаборационистурал ва жугьутI къаххирасса кIанттул инсантурал ливтIуссар.
Собибордайсса восстаниялул каялувчи Печерский Беларусьнал аьрщарай партизантурал кьюкьраву талай ивкIссар. Белоруссия немецная мурахас бувсса чIумал, Печерскийхь контрразведкалул органнал («СМЕРШ») цIухху-бусурду буллай бивкIссар. Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилий Ххувшаву ларсъсса чIумал Печерский капитаннал чиндалуву ивкIссар. Ванал чивчуссар лу Собибордай хьусса восс­таниялия. Печерский ивкIуссар 1990 шинал. Му ивчIан шанна шинал хьхьичI Голливудрай ларсъссар «Побег из Собибора» тIисса фильм. 2018 шинал май зурул 3-нний машгьурсса артист Константин Хабенский режиссер­сса «Собибор» тIисса Аьрасатнал фильмрал премьера хьуссар.

***
1813 шинал октябрь зурул 18-нний оьруснал аьралуннал ва миннал чул бувгьуминнал ххит бувссар Наполеоннул аьраллу Лейпциг шагьрулучIа хьусса Халкьуннал талатавриву.
Лейпциг шагьрулучIасса талатаву Наполеоннул дяъвирдаву ва дунияллул тарихраву ца яла хъуннамур ва гужмур талатавуну хьуссар.

***
1827 шинал октябрь зурул 20-нний оьруснал флотрал ва миннал союзниктурал – ингилиснал ва палангнал аьралуннал, Новориннал бухталий хьу­сса хьхьирил талатавриву ххит бувссар Туркнал флот. Ванийну чIаланну хьхьара хьуссар Туркнал хьхьирил гужру.