Ракетарттан леххан лахьхьин буллай ивкIссар

ЧIярусса предприятиярттал тарихраву бикIай лайкь дурсса машгьуршивручIан цалчинсса шану хьусса гьанулул чару. Мукунсса гьану буссар «Алмазралгу».

Архсса 1947 шинал, Волоколамскаллал ва Ленинградуллал шагьраххуллурду хIала бухлахисса кIанай, дайдирхьу­ссия та ппурттуву хьун къабю­хъайсса ишну кунна чIалачIисса давриха, жамирдайн къарщисса ракетарттал ярагъ хIасул бувавриха зунтIисса хасъсса бюрорал (Специальное бюро № 1) даву. «Хьхьири-гьава» классрал «Комета» система хьуссия предприятиялул коллективрал цалчинмур читIугу. Ва дипломрал проектрал авторгу ивкIссар цIакь-бияла хъунмасса нарком Лаврентий Бериял арс Серго. Гьай-гьай, хъунама Бериял предприятиялун аьркинмуних дагьайкунсса къулагъас диркIссар. Билаятрал хIукуматрал хьхьичI бивхьусса бурж-бигар бартбигьиншиврул чIярусса арцугу итадакьлай, яла итххявхми пишакарталгу давривун кIункIу буллай бивкIссар. Тайннаву бивкIссар ватандалул авиациялул тарихраву мусил хатIлийсса цIарду кьариртсса летчиктурал-испытательтурал группа – Сергей Николаевич Анаохин, Василий Георгиевич Павлов, Федор Иванович Бурцев ва АхIмад-Хан Султан. ХIакьину жу бусанну тайннаватусса цанная, СССР-данул лайкь хьусса летчик-испытатель, Совет Союзрал кIийла Виричу, Лениннул шанна орденналун ва ЯтIул Ттугълил мукьра орденналун, мукуна Александр Невскийл, ЯтIул ЦIукул, Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул 1-мур даражалул орденналун, ХIурматрал лишанналун ва чIярусса медаллан лайкь хьусса АхIмад-Ханнуя.
Гьамин, ваналли цалчин, 70 шинал хьхьичI, 1951 шинал январь зурул 4-нний «Кометалул» система ххал дуллали­сса даву хIисаврайсса самолет-снарядрал хIалккаккаву дур­ссагу. Ва темалул чIяруми испытаниярдугу АхIмад-Ханнулли дурссагу. Бусалардавун агьсса летчик-испытательнан ларгсса шинал октябрь зурул 20-нний 100 шин хьуссар. Ца цамургу дягъулийсса дата кIицI дуванна: 2021 шин февраль зурул 1-мур кьини. ХхюцIалла шинал хьхьичI ва кьини АхIмад-Ханнул экипаж, испытаниярду дуллай, гьаваллавун гьаз хьуну, аьрщарайн зана къавхьуссия. Дурагу аьсрулул дачIир оьрму бутан нясивну диркIссагу виричувнан, амма му мутта вибувцIуну буссар хъуни­сса хьхьичIуннайшивурттал ва лахъа-хъуншиврийсса давурттал. 1920 шинал октябрь зуруй Къиримнал Алупкалий лаккучувнал Султаннул ва къиримнал татарка Насиба Садлаевал кулпатраву дунияллийн увкссар арс Амет. Арулшинал школагу къуртал бувну, ва дуклай ивкIссар Симферополлал муххал ххуллул училищалий, яла деполувун слесарьну зун увхссар. АрхIала увхссар аэроклубравунгу. Ва клуб 1939 шинал февраль зуруй къуртал бувайхту, Качиннал аьрали авиашколалул курсант хьуссар. Ца шинава ваная хьуссар истребительтурал авиаполкрал лётчик, чIавама лейтенант. Хар-хавар бакъа немецнащалсса дяъви байбивхьу­сса гьантрайва, 1941 шинал июнь зурул 22-ннийва, ва дух хьусса И-153 бипланналий разведкалий ссавруннайн гьаз хьуссар. Ца кьини, укуна разведкалий гьаваллаву усса ппурттуву, ванан хIисав хьу­ссар немец лихъачалтрал кьюкьрайн цIу дирхьуну битлай бушиву, мугьлат бакъа ва гацIана данди увкссар кIира «Мессершмиттрайн». Так жулла истребительтал кумагран дучIаврийнур ва бивкIулия хха­ссал хьуссагу. Нигь-ццах цирив къакIулсса летчикнал «Чайкалул» щалла фюзеляш душманнал ккуллардал кIурчIлу дурну диркIссар. Ялагу ца яргсса лахIза личIантIиссар тарихраву: Ярославль шагьрулул ялувсса ссавруннай таран дурну ванал цалчин­сса душманнал самолёт, бомбардировщик Ю-88, руртссар. Тагу диркIссар Ярославль шагьрулийн ттупру бичинсса тамахIрайсса самолёт. АхIмад-Ханнул, гьаваллаву ярагъуннил луртан духларгун лякъайхту, «Харрикейнналул» хъа рирщуссар «Юнкерсрайх». КIирагу самолётрацIух цIу ларчIссар, дагьну най диркIссар, АхIмад-Хан Султаннуща бювхъуссар дагьну нанисса самолетрава парашютрай тIанкI учин. 1943 шинал гъинттул ццах ба­къасса лачиндалул хасну цалалу руртун диркIссар душманнал 11 самолёт ва августрал 24-нний ванан дуллуссар Совет Союзрал Виричувнал цIа. Дяъвилул шиннардий АхIмад-Хан Султан гьуртту хьуссар Молдавиянаву, Украиннал Кьиблалий, Ростов-на-Дону, Ярославль, Сталинград шагьрурду душманная мурахас буллали­сса талатавурттаву ва Воронежрал-Ворошиловградрал операциялуву. Талай ивкIссар Къубаннал ва цанма аьзизсса Къиримнал ссавруннайгу, Магърибуллал Пруссиянаву ва Берлиннайгу. Гьамин, Берлиннайри ванал талатавурттал ахир-кIунтI бивхьуссагу. 1945 шинал апрель зурул 29-нний ванал руртссар душманнал «Фокке-Вульф», цурдагу тIайланна Темпельхоф аэродромрал ялув. Аьмну ва дяъвилул ппурттуву 603-ла гьаз хьуну гьаваллавун, 150-ллийла душманнал самолетирттайн данди увккун ур ва хасну цалалу 30 самолёт руртун дур, аьра­лий гьалмахтуращал уртакьнугу – 19 самолет. 1945 шинал июнь зурул 29-нний АхIмад-Хан Султаннун кIилчинмур Мусил ЦIуку буллуну бур, 25 шиннагу хьун дурасса оьрмулуву Совет Союзрал кIийла Виричу хьуну ур. Дяъви къуртал хьуну махъгу, цавувасса бюхъу-гьунар ккаккан буллай, зий ивкIун ур Москавуллал областьрайсса Жуковское тIисса шагьрулий Летно-испытатель институтраву летчик-испытательну. КутIасса чIумул мутталий аьра­ли летчик-ас хьуну ур билаятрал ца яла хьхьичIунма летчик-испытатель. Ва тIайлабацIу буну личIи-личIисса испытанияртту дуллай ивкIссар, ванайн тапшур бувсса ца задача бивкIссар «Кометалун» леххан лахьхьин бувавугу.

1951 шинал январь зурул 4-нний АхIмад-Хан «К» самолет-аналограй цалчин гьаз хьуссар гьаваллавун, вара шинал май зуруй самолет-носительданул цалчинсса старт дурссар. Тания мукьах яла цимилагу гьаз хьу­ссар, самолёт-носительдануя уцлацисса испытанияртту дуллай. Вай цирдагу захIматсса журалул испытанияртту диркIссар. Найдунура самолёт аэродромрай щяритан къахьурча, гьаваллавун цIуницIа гьаз хьунсса ччуччия къадиркIссар самолётрал. Ва ялагу, автоматикалия увцун щяритан багьлай бивкIссар самолёт аэродромрай. Ванийн «переход в режим ручного управления» учайссар.

Самолёт-снаряд

1952 шинал интту, укуннасса хIалккаккавуртту дуллай унува, ЧП хьуссар, двигательданул запуск дуваннин самолёт-снарядрал отцепка хьуссар. Самолет дагьну дарчуссар. Летчикнан парашютрай тIанкI дуван багьлай бивкIссар. АхIмад-Ханнун бувчIлай бивкIссар, агар цалла тIанкI дуварча, уникальный­сса аппаратрацIа хьунтIишивугу, хIалккаккавурттугу дацIан дуван бюхъайшиву. Укунсса иширттаву ссавурданий ва чувшиврий даву дуллай аьдатсса АхIмад-Ханнуща бювхъуссар, шамилчинсса хIарачат бакIуйн буккан бувну, хьхьирил ялув 200-250 метралул лахъшиврий двигатель зузи дуван ва аэродромрай самолёт щяритан. Шиккува кIицI лаганна уку-укунсса ишру ванащал цаймигу шайсса бивкIшиву. Ванал профессионал кредо бивкIшиву АхIмад-Ханнул цала тикрал бувайсса махъру: «Вихшалдарал ца процентвагу бу­ссаксса на машина къакьабитайссар». Вай махъру мяйжан­сса бушивугу иширайну кка­ккан бувайсса бивкIссар. Цамур чIумалгу, укунна нигьачIисса ппурттуву, ванал ракеталул ускорителлу дусса самолёт щяриртссар, багьлул ххирасса аппаратурагу, самолётгу ядурну. Цаламур оьрмулунгу нигьачIинна дунура. Цамур ппурттувугу, МиГ-15 УТИ самолетрайсса катапультный креслордал Су-7, Су-9 испытанияртту дуллай ун­ва, пожар шавай лирчIссар, парашютист-испытатель креслораву, къатIул угьайсса куна, чIувин увну ивкIссар, ччуччиялул бакрай ккутI хьуну, навт кабиналувун экьинай бивкIссар. АхIмад-Ханнул гьалмахчувнал самолётрал оьрму ххассал був­ссар, аьщуйн щунну усттарну щяриртссар самолёт. «Комета» системалул паччахIлугърал испытанияртту дайдирхьу­ссар 1952 шинал июль зуруй ва тIайлабацIу буну сантирай къуртал дурссар 1953 шинал январьданий. ЧIал къавхьуну му кьамул дурссар ва 1960 шиналнин ишланугу диркIссар. Гьаз бувну бивкIссар разработчиктуран ва летчик-испытательтуран паччахIлугърал наградартту дулаврил масъала. АхIмад-Хан Султан шамилчинмур Мусил ЦIуку булун ккаккан увну ивкIссар. Амма Кремлилул цамур куццуй­сса хIукму був­ссар. 1953 шинал февраль зурул 3-нний АхIмад-Ханнун ЯтIул Ттугълил мукьилчинмур орденгу, Сталиннул премиягу дуллу­ссар.

ТУ-16ЛЛ лаборатория

Хъиривсса шиннардийгу машгьурсса летчик-испытатель самолётру ххал дигьлай ивкIссар. Мунал аьмну ттуршунниха ливчусса самолётру ххал диргьу­ссар. Яла захIмат-жапами давуртту мунайн тапшур дувай­сса диркIссар. АхIмад-Хан борт­рай ухьурча, ччимур захIматсса иширава букканшиврий дакI дарцIуну бивкIссар, гьамин ванихлунур чIявусса инсантуран мунал бивкIу хар-хавар ба­къасса ишну хьуссагу. 1971 шинал февраль зурул цанний АхIмад-Хан Султаннул экипаж гьаз хьу­ссар гьаваллавун ТУ-16ЛЛ лабораториялий, Миг-23 самолетрансса цIусса реактивный двигатель ххал дигьин. Амма цаппара хIаллава самолёт локаторданул экранная дакъа хьуссар. Лявкъуссар хъирив кьини дагьсса самолетгу, ливтIусса экипажгу. Ва иширал хъиривлаяву дуллалисса актрай чивчуну бур: «Причиной катастрофы Ту-ЛЛ № 8204117 явился обрыв внешних закрылков самолёта, находившихся в посадочном положении, при скорости полёта по прибору, превышающей 500 км\\ час» тIий. Амма опыт бусса летчик-испытательнал даврил уртакьтал комиссиялул дур­сса хIасиллацIун къабавкьуну бур. Вай бур экипажрай мюрщи оьрчIай кунна­сса аьй ккаклай бур, экипажрал цукунчIавсса гъалатI итабакьин къабю­хъайссия тIий, цалвами хIуччарду хьхьичIун ласлай. ХIакьинусса кьинигу ва иширая гъалгъа тIийнма бур.

Дмитрий Котеленец, «Стрела» журналданул хъунама редактор
Таржума ПатIимат Рамазановал

Р.S. Ва макьала рирщуну дур 1949 шиная шинмай Москавлив итабакьайсса «Стрела» журналданий (№ 1 (190) январь-март 2021). ДакIнийхтунусса барчаллагьрай буру ва журнал «Илчилийн» биян бансса хIарачат бувсса, «Алмазрал» гендиректорнал хъиривчу, Ххюлусматусса Сулайман ХIусайновлуйн.