Ххувшаврил таварихрачIан цал уттигу кIура баллай

Зунттал халкьуннал Надир-шагь ххит увну 280 шин шаврийн

Махъсса ппурттуву хъинну ххишала хьуну бур цума-цанналгу чулуха тарихрах­сса ябитаву, му кIул бан ччисса гъира. Мугу бувчIин захIматсса зат бакъар: цанчирча лавгмунил кьадругу, кьиматгу бакъа­ссаксса, жува бивтсса тарихий­сса ххуллул хIакьмур ва щялумур щаллуну ххал къабивгьуссаксса, хъинну жапассар хIакьину хъанахъимур ва гьунттий хьун бюхъаймургу даччин дакъа лаласун, бувчIин. Тарихрахсса гъира ххишала шаврил дуссар ца цамургу агьамсса савав – му лавгмунил хIакъиравусса жула пикрирдацIун дархIусса идеологиялул ва политикалул талатавугур.

[pullquote]Дагъусттаннай сайки цалчинминнавух Сур­хай-ханнал гьаз бувну бивкIссар колониал та­махIкаршивурттайн къаршисса талатаврил ттугъ.[/pullquote]

Совет заманнай цIакь хьуну диркIсса тарихийсса материализмалул догмарду утти­сса чIумал, гьай-гьай, багьавай дихьлай бур дащуйгу, мунинсса кьимат бищавугу дур цамур журалийсса.

Амма, му кIанттугу цIакьлин бувгьуну, хIакьину буклай бур дунияллийн, цанма ччан бивкI-бивкIсса куццуй тарихрал ишругу чIалачIи буллай, миннун щялмахъсса кьиматгу бишлашисса публикацияртту, элмулул тIалавшиндарая ва профе­ссионалшиврия хъинну архсса затру.

Миннул хъунмур мурад бур, цаппара шярал материаллугу ишла дурну, ахирданийгу жунна чIалачIи дан цукун къаличIину хьхьичIунсса ва хъуннасса гьур­ттушиву дур­ссарив кIа бюхттул­сса талатавриву Гъази-Гъумучиял Чулахъ Сурхай-ханнал ва мунал арс Хан-Муртазялил. Цаппараннал щалва хIарачат бур, ми кIиягу дунияллийх цIа ларгсса ишру­ккаккулт – ххишала акъа итххявхсса ва гьунар ххисса политик ва полководец Сурхай-хан ва щалвагу Дагъусттаннай бусалалийн кIура авсса Муртазяли бакъарча, Надирдул аьрал ххит бавриву хьхьичIунну бивкIми, цал цIардурагу вари чинну щинчIав къакIулсса цаймири тIисса.

Мукунсса чIумалли учайсса: «Агарда ина лавгмунийн ттупанча битарча, бучIантIимунил вийн битантIиссар ттуп»,  –  куну. Ихтилатгу щиятур учара: цува сагъну унува цал цIа анжагъ икрамрай ва махIатталшиврий дакъа зумух къаласайсса диркIсса инсанная, «сайки дунияллул паччахIсса Надир-шагьнахь инарав-нарав тIий увккун ивкIсса инсанная» (проф. В.Ф. Минорский), «Дагъусттаннал цинявппагу миллатру цачIун бан цимилвагу хIарачат бивхьусса инсанная» (проф. Р.М. МахIаммадов).

Сурхай-хан ясирну агьаврил ва лихълай икIаврил хIа­къи­равурив тIурча, дакIнийн бутанну мукунсса пикрилул заллухъруннан цал уттигу. Надир-шагь Дагъусттаннайн ххявхссар шамийла – 1734 шинал, 1735 шинал ва 1741 шинал. Ми шаннагу чIумух, макьаларттал автортурал тIисса куццуй, Сурхай-хан цалагу ливхъун къаивкIссарча, хъинну чIярусса рищавурттугу дуллай, оьгу экьибутIлай, махъунай цала зунттавун ивщуну най ивкIссар, цаярва ацIлийну, кьулийну ххишалассагу ва ххаллилну ярагъуннилгу балгусса аьралуннал гуж ялтту буклай бивкIун тIий.

[pullquote]Дагъусттаннайн дяъвилий ачин хьхьичI Надир-шагьнал дурну диркIссар укунсса баян баву: «На ласав ттула кIунттихьхьун Гьиндусттан, ласав Тураннал ва Ираннал аьрщив. Утти тIурча, ттун ччан бивкIунни, хIат-хIисав дакъасса аьралгу бавтIун, уххан Гъази-Гъумучиял паччахIлугърайн».[/pullquote]

Цалчинсса базилух, 1734 шинал, Сурхай Ширванная ливхъун къаивкIссар: Надир гъан хъанай ушиву бавукун, му авчуссар Щамахлия мунал хьунийн, амма талатаву дан хIукму бувссар, шагьрулул кIанттай бакъача, цамур, цалла кьюкьран хIалусса кIанттай. Мугу хъанай диркIссар цила хIакьсса полководецнал стратегия, цанбакъарча, шагьру буручлай авцIуссания, артиллериялулгу балгусса Ираннал аьралуннал лув лахъину бацIан хьун тIий къабивкIссар. Цалчинсса талатаву хьуссар Миджи тIисса кIанттай, «Местности Меджи в трех фарсенгах от Шемахи» ( А.К. Бакеханов). Зунттал кьюкьри микку, гьай-гьай, дух хьуссар. Бивщуссар Кабалиниский тIисса махIлалул чулийнмай. ЦIунилгу Сурхай-ханнал цачIун дурссар кьюкьри. Мунан кумагран бувкIссар чIарахъи-билачаннал биялсса аьрал. Чивчумунил буслай бур: « В начале Мухаррама 1147 (1734) г. джарцы начали один за другим переходить к Сурхай-хану по его требованию..».

КIилчинмур данди ацIаву Сурхайл дурссар Къабаллал ва Щамаххуллал дянивсса Дава-Батан тIисса кIанттай. Микку бувну бивкIссар шанма бару. Ми шанмагу бару ласуннин парснан багьссар диялсса талатавурттугу дурну, чIявусса оьгу экьибутIин, артиллериягу цила багьайсса куццуй ишла дан. Муния махъ, мюрщи-хъунисса данди ацIавурттугу дуллай, Сурхай-хан, махъунай най, ив­ссар Кьиблалул Дагъусттаннайн, Самур неххачIан уккай­сса кIанттурдайн. Амма Надирдул аьрал неххайх лавхъун бавчуссар цалархIал шанма-мукьва кIанттайх. Сурхай-ханнал къинттуллухун буккан бувссар 12 азара инсанная сакин хьусса дучрал корпус, ва, буккайхту, ми найбуна бивгьуну бавчуссар Гъази-Гъумучиял чулийнмай кIа ласунсса кьасттирай.

Мува цIана Сурхай-хан, ку­тIасса ххуллурдайхчин хьуну, Надирдул аьралгу махъун бивчуну, увкIссар Хъусрахьхьун ва хIукмугу бувссар кIикку дуван ца уттигу талатаву. Шанма гьантта хьуссар зунттал вирттаврал кьюкьри цаярва цимилгу ххишаласса аьралуннайн данди бавцIуну, миккугу душманнал ка ялтту дуркссар.

Махъунай ивщуну, Сурхай-хан увкIссар ШавкIуллал чIарав. Хъуннеххайхсса ламугу лекьан бувну, цIакьшивуртту дурссар вамур зуманив. Амма Надирдул аьралуннаву диркIссар зунттал кIанттайсса талатавурттал тактика хъинну ххуйну кIулсса авгъан кьюкьри. Миннал лявкъу­ссар неххамачIух дучри бучIангу бувну, тамур чулийн лахъангу бансса кIанттугу, куцгу. Бавчуссар ялун бивгьуну чIявусса аьрал. Сурхай-ханнан чIалан бивкIссар цивппа душманнал вив ласун най бушиву, лагма рургьуну мукьах циняв кьатI бангу хъунма иш личIан най бакъашиву. Цукун-унугу увккун талатаврил дяниватугу, лирчIсса кьюкьращал архIал Сурхай-хан лавгссар цанма ххуйну кIулсса, кьамулсса Аьндархъиянавун.

[pullquote]Ясирну гьан хьхьичI Сурхайл амру бувну бур цала арсурваврайн, цан (яни Сурхай-ханнан) хьунтIимунил пикригу къабувну, чара бакъа аьралгу ххассал бувну, хьхьу дучIайхту, Аьндархъиянавун личинмур бувара куну.
[/pullquote]

1735 шинал Гянжа шагьрулий дурссар Аьрасатнал ва Ираннал дянивсса кьутIи. Му кьутIилийн бувну Аьрасатнал кьаритан куссар 1-Петрдул походрал чIумал ларсун диркIсса цинярдагу территорияртту ва цала аьралгу буккан бан Сулакь неххал зуманихун.

Му ппурттуву, зунттаватугу дурчIун, Сурхай-ханнул кьюкьри цIунилгу дурккун диркIссар Ширваннал лагма-ялттусса кIанттурдайн. Муниннин хьхьичI микку, Сурхай-ханнал ва мунал арс Муртазялил дурну диркIсса оьвчавурттайн бувну, чIарахъиял ва билачаннал халкьуннал гьаз дурну диркIссар парснайн къаршисса восстание.

Му тагьар кIул хьусса Надир-шагь, гава хьхьичIава куна, цIунилгу авчуссар бивгьуну Дагъусттаннайн. Так утти­сса маршрут хьуссар цамур – баргъ буккавал чулухасса , яни Таххал-Ккурттайннал ва Ахъушиял кIанттурдайхчинсса. Мунал хьунийн цIунилгу увкссар Сурхай-хан. Уручуллал ва КкутIнишиял дазуцIухсса даралуву, Шам-РатI тIисса кIанттай хьуссар гужсса данди бацIаву, бух хьуссар зунттал талаталт. Мукуна, хьхьичIава куна, махъунай ивщуну, Сурхай лавгссар Яру­ссаннайн. Хъунайнна-Арив цаппара хIаллай къуш бивщунугу ивкIун, Надир-шагь лавгссар махъунай.

Муния махъгу хъунма хIал къавхьуну Сурхай-хан бакIчисса зунттал агьалинал кьюкьри цIунилгу дурчIун дур арнил кIанттайн, ппив дуллан бивкIссар парснал гарнизонну, хьуссар ялагу мадарасса талатавуртту. Сурхай-ханнал биялалулу цIунилгу гьаз хьуну бивкIсса халкьуннал ивкIуссар Надир-шагьнал уссу Ибрагьим. Му иширал лапва гьалак ичин увсса Надир-шагь ишан лархIуну кIава Гъази-Гъумукун авчуссар. Уттирив мунал дакIнивун бувхссар, мютIи бакъасса Дагъусттаннал цинявппа халкьгу бухлаган бувну, ливчIмигу Ираннавун бизан банна тIисса бакIравухсса пикри. Му затгу дакIнийну 1741-кусса шинал байбивхьуссар мунал Дагъусттаннайнсса шамилчинсса аьрххи.

Мунийну шагьнал кьаст диркI­ссар щалва Къапкъазуллал бази баву бакъассагу, Аьрасатнал ва Туркнал паччахIлугъругу ццах учин дансса. Ачин хьхьичI Надир-шагьнал дурссар укун­сса баян бавугу: «На ласав ттула кIунттихьхьун Гьиндусттан, ласав Тураннал ва Ираннал аьрщив. Утти тIурча, ттун ччан бивкIунни, хIат-хIисав дакъасса аьралгу бавтIун, уххан Гъумучиял паччахIлугърайн ва рищун кIа аьрщарай цIусса дагъ. Му дагълил цIугу ппив хьунтIиссар щаллагу дунияллийх!».

Дагъусттаннал аьрщарайн Надир увхссар 100 азара инсан усса армиягу хъиривну, цаннаяр ца итххявхсса аьраяллил начальникталгу бусса, ттуршрахъул талатавурттаву сагу-савсъсса биюлтращал.

[pullquote]ХIакьину цаппара бувккун бур ясирну лавгсса Сурхай-хан хаинни ивкIсса тIисса лайсал хаварду буслай. Шикку цIуххин багьлай бур, туну, Гъунив 1959 шинал оьруснахьхьун ясирну лавгун ивкIсса имам Шамилгу хаин ва Ватан даххурив куну. [/pullquote]

Гьай-гьай, бувчIлачIисса зат бур, ттинингу дурцири талатавурттаву багьтIатI хьусса зунттал кьюкьраща му армадалийн данди бацIан бюхъан най къабивкIшиву. Мунияту Сурхай-ханнал цIунилгу язи дургьу­ссар активнайсса мюхчаншиврул тактика. ЧIирисса чIумул мутталий Гъази-Гъумучиял лагма-ялтту дуллан бивкIссар анавархъиндарайсса дайгьузаннурду. Бюхъай цIуххин, циванни, хъунмур талатаврин Сурхай-ханнал ляличIину Гъази-Гъумучи язи бувгьуну бивкIсса куну. Циван бикIави, цуппа Гъази-Гъумучи бусса кIантту бур ваца цилва тIабиаьтралва ляхъан був­сса кунмасса цIакьшиврул къала хьусса кIантту, плато, лагмава неххардил ххуку був­сса мачIругу, ратIругу дусса. ХIазран бакъар цила чIумал кIа кIантту зунттал халкьуннал язи бувгьуну бивкIсса Сарир паччахIлугърал ца яла мюхчанмур ва цIакьмур къалану, муния махъ тIурча – щалвагу Дагъусттаннал хъуншагьруну.

Сурхай-ханнан къачIалай къабивкIссар, агарда багьай­сса куццуй душманнал артиллерия ишла дарча, цащава Гъази-Гъумучи буруччин хьун най бакъашиву, амма мунал бансса цамур цичIав къабивкIссар.

Ххишала дакъа чIярусса талатавурттугу, ккаклакисса ишир­ттал ялувсса захIматшивурттугу дурхIусса Ширваннал ва Гъази-Гъумучиял амирдун, Дагъус­ттаннал ва Къапкъазуллал тарихраву ца яла гьунар ххисса ва аькьилсса полководецнан ва политикнан 1741-кусса шинал, яни Надир-шагь шамилчин Дагъус­ттаннайн ххявхсса чIумал, Чулахъ Сурхай-ханнан хьуну диркIссар оьрмулул 70 шин. Миксса ккагу-ккавксса, чIярусса щавурдугу дирсса, чIавания шинай ца ка дакъагума личIансса бувксса инсан ттигу- шилагу лахIан, жард учин ацIлай ивкIун акъар, хIатта цаймигума шавкьиравун бичлай ивкIун ур душманнал хьхьичI бацIан бюхъаншиврул.

Август зурул байбихьулий 1741-кусса шинал Надир-шагь, ахиргу, авцIуну ур Гъази-Гъумучиял лагма-ялттусса циняр лахъшивуртту дургьуну ва хIадургу хьуну ур хъиривра-хъиривсса штурмрайн. Сурхай-ханнаща мунайн къаршину бу­ккан бан бюхълай бивкIун бур цува бакIчисса 7 азара аьраяллил ахьттачу — неххамачI буручлай бацIан бансса ва цала арс Муртазяли бакIчисса 5 азара бурттигьу –  цуппа Гъази-Гъумучи буруччинссагу.

Яла-яла чIявусса хаварду, бавкку тIарду сукку буллай бур Сурхай-хан ясирну агьну ивкIсса куццул лагма-ялтту. Бишинну суал тIайланма: му ясир агьаву хатIалийсса хьуссаривкьай ягу цува гьанна тIий лавгссарив канийн?

Мунинсса жаваб цар дусса: бан-битанмур бакъа ливчIсса Сурхай-хан гьанна тIийри лавгсса ясирну, чансса духьурчагу чIунгу ххув дурну, цала арсурваврахьхьун армия ххассал бансса мугьлатгу булуншиврул. ХIатта ясирну лавгун махъгума Сурхай-ханнал шайсса хIарачат бувну бур Надир-шагь дезинформациялул хьун аншиврул, дяъви нанавугу дацIан дурну, зунттал талаталтрахьхьун, цала гужругу цачIун бувну, гихунмайгу талансса мутта бириян баншиврул. Му затгу хIисавравун лавсун, буруганну иширттал хронологиялух.

Хъуннеххал тия чулий цала артиллериялул позицияртту цIакь буллай Надир-шагь усса чIалан бикIайхту, Сурхайл байбивхьуну бур душманнайн­сса гьужум, амма му штурмрайну къабювхъуну бур артиллериялул бувгьусса кIанттурду кIунттихьхьун ласун.

Муния махъ щаллусса гьантлий дайдирхьуну дур тIайланна шагьрулийнсса ва зунттал аьрал бусса кIанттурдайнсса артиллериялул мугьали хьусса битлатавуртту. КьатI хъанан бивкIун бур чIявусса шагьрулул халкьгу, аьралгу. Иш оьмунихун багьлан бивкIун бур. Бан-битанмунил пикри бансса чIун цахьхьунна дирияншиврул, дянивчушиврий ца Гани-хан тIисса шагьнал полководецгу ишла увну, Сурхай-ханнал байбивхьуну бур маслихIатрайсса ихтилатру. Шагьнал тIалав дурну дур махъ бакъасса капитуляция. Капитуляциягу инкар дурну, Сурхай-ханнал маслихIат бувну бур чичин дакьаврил кьутIи. Му чIумал Надир-шагьнал тIайла бувккун бур ултиматумращалсса парламентертал, агарда мугьлат бакъа капитуляция кьамул къадарча, цал му кьутIи Гъази-Гъумучиял хан-биканал хъазамрай чичинна кусса ялунххибавугу дурну. Цува кьюкьин уллалисса му хаварданунсса жавабран, цачIанма гьан бувсса гай парламентерталгу турлих кьатI бувну, Сурхай-хан сукку хьуну ур цIунилгу талай.

[pullquote]Дунияллияту гьан ца мутталул хьхьичI аманатран ккаллисса цала мукъуву Чулахъ-Сурхай-ханнал куну бур: «Аллагь барар, ттул цамур мурад бакъассия жула Ватандалун ва халкьуннан ттула оьрму хас бавунияр хъунмасса… Ттул чIумул никирал кьабитлатиссар ирсирай тархъансса ва бюхттулсса Дагъусттан».
[/pullquote]

Амма, ахиргу, лап жапашиврухун багьсса му ишираву Сурхай-ханнал бувну бур каялувчи хIисаврайсса цала оьрмулувусса махъва-махъсса хIукму: мунал амру бувну бур цала арснайн, ттун хьунтIимунил пикригу къабувну,  армия ххассал бува куну, яла-яла бурттигьалтралмур бутIа, хьхьу дучIайхту, чара бакъа Аьндархъиянавун личинмур бува куну.

Махъва-махъсса амрурдугу бувну, маслихIатругу ккавккун, ми биттур бувшиврий цувагу мукIру хьуну мукьах, Сурхай-хан тава Гали-ханнан гьурттушиврийну увкIун ур Надир-шагьнал лагерданийн. Му иш хьуну бур август зурул 9-нний 1741-кусса шинал, мува зурул 14-нний Надир-шагь увххун ур Гъази-Гъумучиял шагьрулувун.

ХIакьину тIурча, цаппара тарихрал бавкку-бусулт буклай бур, валлагь, Сурхай-хан хаинни ивкIсса тIисса лайсал хаварду буслай. Шикку цIуххин багьлай бур, туну, мукунасса тагьарданий ливчIсса чIумал, Гъунив душманнал (цивппагу цукунчIав кьамул бакъасса чапурталли тIисса оьруснал) канийн лавгун ивкIсса Шамилгурив хаин ва Ватан дахху? Ягу шиккумур дуцин цахъий цамур журалий­ссарив дусса? Жул пикрилий, ши­кку цаннийн ца тIайлабавцIуну бур кIия бюхттулсса дагъус­ттанлувнал биографиялул факт­ру – Иман Шамиллул ва Чулахъ Сурхай-ханнал.

Кувннал биялсса хIарачат буллай бур Сурхай-ханнал щар­сса Надир-шагьнал гаремравун дурцуну диркIссар тIисса хаварду агьалинавух ппив хьун банссагу. Нач дакъасса щялмахъри му.

Оьрмулул диялну дугьара хьусса щарсса гаремравун дурцуну диркIссар тIисса хаварданийн вих хьун бюхъай так сексуальнайсса фантазиярттал иялну къашавайсса инсан.

Утти гихунмай хIасул хъанай бур ца цамургу суал. Ци дахчилай диркIссар Надирдухун, щаллусса ххюва гьантлий ялагу ялугьлай къаавцIунува, Сурхай цала канийн увкIсса кьинива , яни августрал 9-ннийва, Гъази-Гъумукун уххан? БачIвасса не­хха­мачIрурив бахчилай бивкIсса? Му тIурча, шагьрулувун увххун ур анжагъ августрал 14-нний. Мукуна 9-ннийва ми­чча лавгун ивкIссар цала аьралуннащал Муртазялигу. Циванни, туну, му гьунар бусса аьраличунал, сайки Наполеоннущал архIалгума ацIан уллалисса полководецнал, цала армия най бунува Аьндархъиял чулийнмай бачин къабувсса, тикку цайнма къаршисса гужру цачIун хъанай бивкIун бунува, циванни мунал му ххирану дацIан бю­хъайсса чIун чIарах дуккан ритлай ивкIсса? Жаваб цар дусса: Надирдун аьркинну диркIсса так аьралуннал ва бакIчитурал капитуляцияр. Сайки щалвагу Да­гъусттаннай ва Шаки-Ширваннай цал бияла ялттусса амир, цува Сурхай-хан цала канихь хьуну мукьах, Надир-шагь ивкIссар уттиния тинмаймур бигьассар тIий, цала хъунмур давла чулийн бувкссар тIий.

Сурхай-ханнал авторитетгу ишла дурну, Надир-шагьнан ччай бивкIун бур ганал мукъуйхчин ва кашилийхчин къамютIими зунттал агьлугу мютIи бувну, ярагъгу щяв бишин бан. Амма Сурхай шагьнал тIимунийх лавгун акъар, мунащал кIулу-ччитулийгу уклай, цуксса бювхъурив, муксса лахъи дуккан дуллай ивкIун ур чIун. БакIрайва шагьнал Сурхай хъинну хъин ивтун ивкIун ур, хIатта мунан бахшишругума дуллуну дур, пишкаш дурну дур багьлул ххира­сса хялат, мукун­сса хялат дулаву тани хъунма­сса хIурматран ва къулагъасран ккалли дайсса диркIссар.

Так яла махъ, Сурхай цащала тIуркIулий увккун ушиву бувчIуну мукьах, шагьнал Сурхай дуснакь увну ур Дарбантуллал къалалуву. КIа тарихийсса талатаву хьуну махъ ялар Сурхай ясирдануща итххяххан увну ивкIсса, халкьуннал кьатIлил  хIукмулийн бувну.

Мичча кIура авну махъ, цалла ханлугъгу арснайн МахIаммад-ханнайн тапшур дурну, Сурхай-хан увккун ур чулийн, ва ливчIсса цалва оьрмулул муттагу бувтун бур Аллагьнайн имам дирхьуну, дин-чаклихун агьну.

Дунияллияту гьан хьхьичI, цала оьрмулул уртакьтурахь ва лагма-ялттуминнахь буллали­сса аманат-ихтилатраву Сурхайл куну бур: «Аллагь барар, ттул цамур мурад бакъассия Ватандалун ва халкьуннан ттула оьрму хас бавунияр хъунмасса. Цуксса хIайпнугу, ттул чIумул никиран паракьатсса оьрму нясивну бивкIун бакъая. Ттун кьисматну бивкIун бия хъинну захIматсса чIумал халкьуннал бакIчину ялапар хъанансса, гьарцагу чулуха Дагъусттаннайн душмантал дяъвилий бувккун бивкIсса чIумал. Хьхьугу-кьинигу на уссияв тур канил дургьуну, дирхьунма бу­ссия кIили бидав. Щалвагу ттул оьрму лавгунни дяъвирдай ва давлардай. Заннал хьхьичI ттул дакI марцIссар, на биттур буллай ивкIсса так Ватандалул ттуйва бивхьусса буржра. Харж хьусса чIявусса оьрмурду ва халкьуннал дурхIусса захIматшивуртту нахIакьдансса къархьуссар. Ттул чIумул никирал кьабитлатиссар ирсирай тархъансса ва бюхттул­сса Дагъусттан».

Аьщуй-ххуттай авцIуну, му талатаврил хIакъиравусса сайки гьарца затирттал хъирив лаллай ивкIсса аьлимчу, къапкъазла­хьхьу Л.И. Лавровлул тIимунийн бувну, махъра-махъсса талатаврил ялув ацIавугу циняв зунттал кьюкьрал аьмсса бакIчишивугу дуллай ивкIун ур Сурхай-ханнал арс Муртазяли. Лавров тIий ур: « Песни и предания приписивают ему военное руководство дагестанскими народами при отражении нашествия Надир-шаха».

Профессор Р.М. МахIамма­дов­гу чичлай ур: « Согласно устной традиции на совещании военачальников в Согратле, все присуствующие просили Муртаза-Али взять на себя общее руководство». Мукуна тIий ур профессор Н.А. Сотавовгу: « Прибывшие со всех концов Дагестана воины объединились вокруг сыновей Сурхая — Муртаза-Али и Мухаммед-хана».

Мукуна тIий ур цIанихсса жула аьлимчу Аьли Къаяевгу. Мува му тасттикь буллали­сса дур Хан-Муртазялил гьаттал кIалазуруйсса эпитафиялул чичругу: « Му увккуна, ва мунайн мютIигу хьуна му билаятрал вирттал».

Ахирмукъун кIанттай чингу ччай бур укунсса зат. Та ТтурчIайнна-Зунттул даралуву хьуну диркIсса тарихийсса талатаврийн кIункIу хьуну бивкIссар личIи-личIисса кIанттурдаясса феодал дружинартту ва халкьуннал дянивсса ополченияртту, аммарив махъунмай зана хьуну най бивкIссар цинявннал цану ларсъсса хъуннасса ва бюх­ттулсса Ххувшаврил ттугълилу, гьарцагу щарнил жямат пахрулий бивкIссар му талатавриву цалла дурсса гьурттушиврияту, му хIат-хIисав дакъасса ххаришиврул ва ххаллилшиврул хъамадитан дурну диркIссар феодал заманнай цимивагу бутIрайх бавчIуну бивкIсса жяматирттан хасъсса кIантту-кIанттул патриотизм. Жула дяъвирдал тарихгу щалвагу Дагъусттаннал аьмсса тарихрал ца бутIар, тархъаншиврул цIаний кьатIатусса душмантуращалгу талай, цану чичлай бивкIсса.

Илияс Къаяев, Руслан Башаев