Ираннай дурсса ца нюжмар

Абачара ХIусайнаев

Дайдихьу

Нава гьарзатрал дузал хьун лавгун, МахIачкъалалия учIаннин ТихIраннайнсса самолетрал билет ласун куссия жувух Ираннайн нанисса Н.И. Пригаринал. Тайннаннийн оьвтIий, трубка гьаз бансса къавхьуна. Оьвчав ттула дус МахIаммад-Нури Оьсмановлул кулпатрайн.
– Билет булун ина чуври тIий, Ираннал илчи-ханалия цIухлай бия, –увкунни.
–Туну, на цал най унува ти­ккун гьанна.
– Яла шавай шиккун ухьхьу.
– Хъунмасса барчаллагь, учIанна.
Цанма цивппа бакъа къаххира москвичтал тIий, Пригаринайн дакI лухIину ура.
– Жу, вих луглайру бивкIсса, – увкунни вакилханалий оьрус мазрай му маз ххуйну кIулсса жагьил­сса душ-щарссанил.
– Вана нагу лявкъуну, – учав нагу парс мазрай.
Танил щийннив оьвкуну, ттул билет бучIан бунни.
– Хъунмасса барчаллагь, – куну, ххалгу бувну, билет кислуву бишав, изан авчунна. Хьулува вакилханалул зузалтрахь Пригарина бур:
–ТихIраннайн самолетрайн­сса ХIусайнаевлул билет щилли булунтIисса? – тIий, цIухлай.
– Лариса Ильинична, на вана шикку, билет ласав. Багъишла а, вин на сававну ххишаласса заназин хьунни.
А-ия буллалийни, чакмардан хьумур бусан бувккунни.
– Туну, ина тIайлабацIу къашайсса алшибакъура – вищалсса аьрххи нигьачIисса бикIантIиссар, – вичIив дацIан дурунни Наталья Ильиничнал.
– Ци икIавача! Манигьабусара. Зун тIайлабацIувагу зувухва на уну тIийрихха хьунтIисса. Таксса оьсса дяъвилуватугу сагъну личин увну, ххюцIаллий цара шинай зий-занай ивтсса на Аллагьнан ххирамарахха! – куну, лув къавхьура нагу.
– Февраль зурул мукьунний, Ираннал хъуншагьрулий мяйжаннугу дайдирхьуна парс мазрал дарсдихьултрал ва иранистурал конференция. Тикку гьуртту хъанай бия цала Ираннал дуркку арамтал, хьхьичIва Совет Союзравун духлай диркIсса республикарттал делегацияртту, Турциянал вакилтал. Аьрасатналмур делегациялуву ия ацIния ххюя инсан (академик Михаил Николаевич Боголюбов, профессор МахIаммад-Нури Оьсманов, профессор Александр Федорович Акимушкин ва мукунма цаймигу). Миннавух хIала изансса бахтти хьуна вай ххару чичлачиманалгу. Конференция тIитIаву хьуна Ираннал Ислам Республикалул гимн руцаврийну. Хъирив ххаллилсса чIуний буккул лахъну Кьуръан бувккуна. Тания махъ бувккуна Республикалул Президент Гьашеми Рафсанжанинал конференциялийн бувкIми барча буллалисса, миннан тIайлабацIу хьуну ччишиву бусласисса чагъар. Билаятрал хъунама, хъамал Ираннал хъуншагьрулийн бучIаву бусравссар, муния ххариссару, зух шикку ялугьлай бивкIссар чIявусса зула дустал, Ираннал аьлимтал, цалла дуллалимургу зун ккаккан даву, зу дуллалимургу ххал дан, цума ссаха зий уссарив кIулну бикIан, кувнная кувннал зат лахьхьин, – тIий ия. Танал чагъарданий ялагу укунсса махъру бия: азардахъул шиннардий хъуннасса аьрщарай мина дирхьуну, Ираннал дунияллийн дуккан дурссар, цихара цурда дакъа, цайминнуха къалархьхьусса культура, му культуралуву цинявннан цачIусса мархри буссар – чIаххувсса билаятирттай яхъанахъисса уссурв­алсса таджикнал, афгъаннал ва цайминнал, му жунна ирсирай дурксса культуралул хъирив лав­сса давуртту дурккуминнал дан аьркинссар, махъ-зуманив дунияллий хьусса дахханашиннардугу хIисавравун ларсун. Хаснува хъамабитан къабучIиссар бусурманшиву дунияллийн дурккун махъ исламрал культура хьхьичIуннай даврил ялув, мунивусса инсаннахсса къулагъас хъун даврил, адав-инсап цIакь даврил ялув Ираннал аьлимтурал бувсса захIматру. Махъва-махъгу Рафсанжанинал цинявннан цIуллушиву ва тIайлабацIу чIа куна.
Хъамалу бувкIцириннал цIания махъ лахъансса ихтияр дуллусса хIурматран лайкь хьуна жула Да­гъусттаннал халкьуннал арс, Москавливсса Востоковедениялул институтрал профессор МахIаммад-Нури Оьсманов. Ганахьхьун махъ буллалинал къакIулнан кIул бувна МахIаммад-Нури хьхьичIун ливчусса иранист ушиву, багьлул ларайсса элмийсса давуртту ганал дуршиву, «Шагь-намелул» критический текст ганал хIадур бувшиву, Аьраб мазрая оьрус мазрайн Кьуръан таржума бувшиву. Ялагу махъунай зана икIлан къабагьан ваная учин бумур ттива учинна. Конференциялий цинявннал хъихъи лавсма ва ия. ПрезидентначIа хъамалу бусса чIумал, хъунаманан кIиннавух МахIаммад-Нуригу ккаккан увна. БатIавурттал аралувусса перерывирттай, гостиницалий Ираннал дурккуми ваначIату буцан хъанай бакъая. Кказитирттал, радиолул, телевидениялул корреспондентътал яла лаглайвагу бакъая. ТихIранная махъунмай Москавлив нанисса чIумалгума, самолетрайн лахъайсса чурттучIан увкIун, Ираннал хIукуматрал вакилнал Оьсманов, циняв бусса залданува увцуну, къулаймур кIанай самолетрал бакIраву хьхьичI щяивтуна. Февральданул ряххунний, тIайланма конференциялул батIаврийва, цинявгу ххарил хъатру ришлаши бувну, МахIаммад-Нуринан арулцIалла шин шаву кIицI дуруна. Нагу, ганащал архIал дуклай ивкIсса гьалмахчу, ххарил ивчIавай, ганая пахрулий ивкIра. Цува барча аврил, хъун аврил жавабран Оьсмановлул увкуна:
– Иран – ттул кIилчинсса буттал кIанур. Вания тихунайгу на ттула кIулшиврийхчIин Ираннаха къуллугъ буллантIиссара. На мудан зущал уссара, – куну.
Тай гьантрай конференциялий культуралул министр Лариджанинал, лаваймур даражалул дуккаврил министр Голлаеганинал, кьатIаллил министр Велаятил ва Ираннал аьлимтурал був­сса ихтилатирттаву гьарзану кIицI лаглагисса гьанусса пикри ца бия: Ираннай Исламрал революциялул хъуннасса ххувшаву ларсун, СССР-гу лекьа-пIякьу хьуну махъ, Иран мазурдий гъалгъа тIутIисса аьм­сса культуралул варистура­хьхьун (парснахьхьун, таджикнахьхьун, афгъаннахьхьун) мажал биривунни, цала гужру цачIун бувну, му цанма ирсирай бувксса ххазиналуха элмулул цIусса даражалий зун. ЧIун наниссаксса му культуралуву гьарца билаятрай хъанай диркIсса кIантту-кIанттуха лархьхьусса дахханашиннарду хьхьичIара иранистурал сан къадайссия. Утти тархъан хьусса республикарттай миннухсса дурккуминнал къулагъас хъун хьунни. Ихтилатирттаву лул­тту аьш дурккун ккаккан буллай бия хьхьичIрасса востоковедение Европанал паччахIлугъирттал Ираннал чулухунмай политикалул ябитаврил гьанулий хьушиву. ЦIумур, уттимур востоковедение – халкьру цанма цивппа кIул хъанахъавур, цала хъирив цивппа бизлазавур, цанма цивппа лахьхьавур. Цинявннал мурад – политикалуцIа марцIсса, марцIну элмийсса захIматру чичаву, хьхьичIаваминнаща хьусса гъалатIру тIайла бацIан баву бия.
Гьаннайсса, ттунма бувчIу­ссаксса, конференциялул заллухъруннал тIутIимунил лултту мяъна – лагма-ялттусса чIаххул Ираннал чулухунмай лажинну бурган баву, миннащал цIусса гьанулий дусшиву дан ччишиву дия. Ялттувасса зат бакъахьунссия хаснува Аьрасатнал делегациялух дуллалисса ляличIисса къулагъас. Махъра-махъ дуллалисса хъамалушин дуруна жун жунналу, хьхьичIава кунма, цайминнавух хIала къабувну.
Ттула пикрилий, конференциялий гъалгъарду бикIанссар тIий уссияв университетирттаву, институтирттаву, школардай парс маз бигьану, ччяни лахьхьин бан лявкъусса чаранная, литературалул элмулуву хьусса цIушиннардая. Амма гъалгъарду бия Аьрасатнаву, Украиннай, Гуржиянаву, Арманинаву, Азирбижаннай, Дянивмур Азиянавусса республикарттай танира дурсса, цинявннан кIулсса давурттая.
Конференция, махъ бакъа, агьамсса даву дия, дайдихьу хъуннасса хьуна. Махъра-махъсса батIаврий Иранистурал обществалул уставгу, мунил оьвчавугу цIакь дурна. Мунищала хьхьичIарасса ацIрагу совет республикарттаясса делегациярттаву члентал язи бувгьуну, обществалуву президиумгу сакин бувна.
Конференциялий ихтилат бувмигу, къабувну залдануву щябивкIмигу Ираннал арамтал сайки циняв жагьилсса оьрмулул инсантал бур. Амма тай циняв хъинну дурккусса, цала историялия, культуралия куртIсса кIулшиву дусса минахуртал бия. Тай хъинну хIал бавкьусса, цавухва цама бигьану хIала уххан итай­сса агьлу бия. Мудан жувух хIала ия имам Хомейнинал душ бувцу­сса куяв, кьатIаллил министрнал кIану бугьайма МахIмуд Баруджарди. Цалчинмур кьини ттул чIарав щябивкIун буссия конференциялул президиумрал члентал – профессортал АхIмад Тафаззоли, Исмяил ХIакими. ХьхьичIавасса ттула дустал хханссия. Ттун яла ххирама цала шаэр цумарив кIул хьувкун, хъирив кьини ХIакими лавсун увкIун, цала къулбасгу дурну, ттун пишкаш бувна, цала хIадургу бувну, итагубавкьусса хъунасса Ираннал шаэр ХIафез Ширазинал назмурдал лу.
Ца батIаврий ттучIа щяивкIун ия дурккуминнаву ляличIину хIурмат лавайсса профессор Му­хIаммад Ибрагьим Бастани Паризи. Таналгу ттун пишкаш бувна цала буккан бувсса, хъинну кьимат бансса «Сефевидтурал заманнай­сса маэшат ва политика» тIисса лу. Ираннай укунсса луттирду хъинну ххирану бур, бигьа-бигьану ласун хъанайгу бакъар. Литературоведтуран кIулли цумур хха цума шаэрнал, цумур назмулувусса, цимилчинмур ххарив. Ираннал поэзия – щаллусса океанни, мукун дакIних кIулшивугу хъярч-махсара бакъар. Тайннал дурккуми жагьилсса бухьурчагу, циняв гьунарданул хьхьичIун личин бувсса арамтал бур, тайннаву «бяйкьуну багьсса къаз» бакъар, цинявннал итабавкьусса ххуй-ххуйсса луттирду бур.
Паризинащалгу, махъми парснал литературалул специалистътуращалгу ихтилат личIи-личIисса шайва. Тайннан цинявннан ххуйну кIулли жула дагъусттанчу Аьликъули-хан Валегь-е Дагъистани (1712-1958). Профессор Мир Джалаледдин Каззазиналгу ттухь цIувххунни, вин му инсаннаягу хавар буривкьай куну.
– Бакъа бикIайссаривкьай,– учав на.
– «Ряхва кIисса бумагу» учай­сса бивкIссар танайн. Та афгъаннащал Ираннал цIаний виричушиврий талай ивкIссар, мунихлу «Багьадура» кусса цIагу дирзун диркIссар. Надир-шагьнащал макьан къадаркьуну, Гьиндусттаннай яхъанай ивкIссар. «Шаэртурал багъраву» тIисса цалва луттиравун танал бивчуссар, щалла дунияллия бавтIун, Ираннал шаэртурал назмурду, мунийну парснал литературалул хъирив багьавриву танал цанмасса кIану бувгьуссар. Цалагу чивчуссар «ДакIурдин ххирамур» тIисса, бюххансса назмурдал лу парс мазрай, мукунмасса цамур лу турк мазрайгу. Та щамхалтураясса ивкIссар, ялагу танайн лакзигу учайсса бивкIссар, нагу лакзира. Шиккун жу дагъусттанчувтал хIазран бувкIун бакъахьунссару, – куну, бусав цаппара затру.

Хъиривгу буссар.