Ираннай дурсса ца нюжмар

Абачара ХIусайнаев

Аьлимчунал ва шаэрнал ирсирава

Бусса оьрмулухун Ираннайн гьан хьурдай тIийна икIайссияв. ОьрчIнийва ттун та билаятрая чIявусса хаварду баяйва. Ттул ниттиуссу ХIурба Оьмари къалайчи ия. Ираннай цув иссиявт шайсса хIалличIан ивссара – шанна-мукьра километралул тихара иссиявтрал кьанкь ришлай дия тIун икIайва. ШавкIуллал Зайду, ванияр мяйцIа-урцIалла шинал хьхьичIва, Ираннай революция дуллай, шагьнал аьралуннайн биллалиминнавух хьуну ия. Бух хьувкун, революционертал, цанна хъунтIуллив дуккан бувну, битлай, тивун кьатI бувну бия, «аччан увну ивкIсса байчара, чил инсанма», улу вила шавай куну, итаавкьуну ия.

Курди Закуевлул буттал ппу, кулпатгу бувцуну, лавгун Табризлив, муххал усттарну зий, маэшат буллай ивкIун ур. 1813 шинал шагьная кумаг чIа чин лавгсса кIилчинма Сурхай-ханнан дакIний-майзрай бакъа та тикку хьунаавкьукун, хъинну ххари хьуну ур. Хан ва муххал усттаргу, тайннал хъамигу гъурбатрал мачча бувну, дустал хьуну бур. Заку Лаккуйнай зана хьувкун, Сурхай лихъан увну, хан хьусса Аслан-ХIусайннул танайн оьвчин бувну бур. Табризлив Сурхай-ханнайн хъамалу оьвтIийкун, ина танал цуяв? Та вин оьлил магърайх-яв, ницал хъирттайх-яв маччасса тIий, лурдихьулийх ришлаши бувну, муххал усттарнай оьккисса къия дурну дур. Хъин хьусса щавурдая дирзсса кьиллал кIияма бувцIуна тIар. Кьиллу цIанагу Курдинал къатрал хьхьичIсса хъун чарилу дурччуссар тIун бикIайва Гъумучиял хъунисри.

ЦIанакул МахIачкъалалив Элмурдал центрданучIасса каних чивчу луттирду ябай кIанай бур урчIва луттирай чивчуну бивкIсса Кьуръандалува­сса арулва лу. Тай бур циняв лап кIусса, хъунисса, цаннаща захIматну бакъа гьаз бан къашайсса. Амма тайннуй­сса хатIлил ххуйшиврул, дурсса чIюлушивурттал, луттирду цив­ппа бувсса усттаршиврул багьа бищун къахьунссар. Ва дур паччахIнаща паччахIнан дулун дакъа къашайсса хъус.

Луттирду Гъумучатур МахIач­къалалив бувкIсса тIий, чивчуну бур вайннул чIарав. Гъумукун ми ча, цукунни багьсса?
Ялув кIицI лавгсса куццуй, 1813 шинал кIилчинма Сурхай-хан лавгун ивкIссар оьруснал паччахIнащалсса талатавриву цанма кумаг бува учин Ираннал шагьначIан тIий, суалданун жаваб дуллуна танира физикалул элмурдал кандидат, лакгу, лакрал историягу ххирасса, Гъумучатусса хъуначу-кIулчу Къажлахъал АьвдурахIманнул арс МахIаллил. Иранная ма­хъунай нанийни, Сурхай-ханнал шагьнал цайми хъусливух пишкаш бувну бивкIун бур хъаралу жипливу бишайсса Кьуръангу. Ханнал симандалуву муниясса ххаришиврул лишан къаккарккукун, «за къабувчIайсса, ялттувасса ханнан» ссайгъатрал кьадру кIул баву мурадрай, парснал танахь цIувххуну бур: «Му жул ссайгъат цукуна?» – куну. Ханналгу, кьутI къабувчIайсса цулчIа бикIавив, куну бур: «Валлагь, на хъинну ххуйя, амма Аллагьнал калам лапва чIиви бувну бур!». «Агь, вин хъунмуръяв ччисса!» – куну, кIай урчIва лугу буллуну бивкIун бур.
Диндалийн большевиктал талатисса чIумал, укунсса хъус мизитрал эяв лиллай ритан къабучIирхха куну, профессор Муркъилинахъал Бадавинал арс ХIажиналгу кIай луттирду цIана бусса кIанайн биян бувну бур.

КIава Гъумук, Ираннай дакъа-дакъасса, аьрщарал лул­тту дурцусса щин – кяриз бушиву жунма – чIявучин кIулливкьай!
Ираннал (парснал) литературалул минахур хьун Москавлив университетраву дуклакийни, ттун тайннал литературалия, историялия, искусствалия, дунияллийх цIа ларгсса тайннал арамтурая чIявусса хIаз-хIазсса затру кIул хьуна. Тай аьламатру къаккарккун ивчIарча, гьаттал кьамул къаанссарахха, тIун икIайссияв ттухьва нава.
Цакуну Ираннал ва Дагъус­ттаннал (ягу Ираннал ва Ккав­кказнал, Аьрасатнал) аралуву хьуну бивкIсса иширттаясса конференциялийн, тайннал литературалуха, мазраха зузиминнавух ТихIраннайн ттуйнгу оьвтIий бур тIисса аваза бувккуна. Тти хIуркку тIун диркIунавхьур, ва ккарччи дарагу дагьния тIий ура.

Ахиргу, Москавливсса Ираннал вакилханалияту бувкIунни «Аллагьнал цIанийну! Ислам Рес­публика Ираннал чулуха» ттуйн 1994 шинал февраль зурул 4-нния 7-ннийн бияннин ТихIраннай дикIантIисса парс мазрал дарсдихьултрал ва иранистурал конференциялийн оьвтIутIисса чагъар. Ххишалдаран, ттул ххуллун харжгу, Ираннайсса ттул дука-хIачIаврилссагу, гьан­тта икIай кIанттулссагу, тинай-шинай лага-учIаврилссагу бан тай цивппа бакIрайн ласлай бур.

Утти, иширахун агьувкун, ялун лирчунни гьан-къагьан тIисса хажалат.
– Мунил ялун гъаралуннивух дагьсса алмасри – чара бакъа гьан аьркинссара. ЦичIаввагу къахьурча, му винма кIулсса мазрай уччиннин гъалгъавагу банхьуви, муний гъалгъа тIутIисса халкьвагу ккакканхьуви. Ина му циванна лахьлай ивкIсса? – тIий, цавай шаппагу, даврийгу ца чулухун багьунни.
– Ина угьара хьуну ура, визардалсса, билетиртталсса буллай, поездирттай Москавлив занан, гила самолетрай вайвайрттайх ххюрхху хъанан­сса хIалданийвагу урав? – тIун бивкIунни кувгу. Тти ттул дустурая увагу ца ина ливчIунна. Инагу акъа, на яла навалу цукун икIаварч? Нану ина Ираннайн малагара, Абачарай, – ачIи хъярчлий, ачIи бухълий маслихIат буллай ур ттул дус – дяъвилул Виричу Ризван Сулайманов.

Дунияллухсса мякь, Ираннахсса ччаву ххи хьуну, кьаст лахIав аьрххи бан. Ласав дазул кьатIаллил паспорт, ласав Ираннал вакилханалия тихун итансса ихтияр (виза).
Най ура поездрай Москавлив. Мяйжаннугу, аьркинссиявкьай ттун утти ва ряхъ-ряхъ, ва аварасса шану тIий ура ттухьа нава. Куперавугу навалу ура. Армавирдая кIия мингрел щяивкIунни. Жагьилтал бия. Ца, майгу лахъисса, лухIипурщисса ия, цагу някIсса яругу бусса – чIяйсса, бюхтту-бюхттулсса. ЦIувххумур къачча-къаччайнма бакъа къабусай, яла ссихI къадуккай. Ттун гайнная кIул хьу­ссавагу зат – мингрел бушивугу, Харьковрайн най бушивугу. Мугу – проводницахъахьхьун, билет буллалийни.

Ахттакьунмай, Ростоврайн биявайсса чIумал, пинжак лаххан ччай, ттула шанулусса бу­ттукьрал нуз тIитIав. Ттул думур-дакъамур гиву дур. Арцущалсса пинжакгу гивура чемодандалий дур. Пинжак лахханнин цал аьркин бакъасса чагъар экьибутан хIажатханттувун лавгра. Тагу ттул купелул чIаравва бур. Буттукьрал нузгу тIиртIунна кьаритав, пинжакгу къалаххав, къужа-киши вихшала къадихьлай ур къаучин. Ца минутIрагу хьуннин кIира метралул манзилданий цуркгу къабанссияхха! Ттинин тачIав цуркинтурахьхьун ири­къавссара, личIлулнугу ура.
Бивунну Харьковрайн. На чантI куну акъаххай, ттун кIу къабизан мингреллал чирахъгу къалавхъунни – цIаннайва лавгунни. Кьунну чIавахьулттайхруту руртун дакъассия, цIана руртун, вокзалданиясса чани бавщуну бур. Куперавугу цIан дур. Поезд бавчукун, кьатIув уккан, бакIрал чулий щявсса уссайн ка лахъи дав – дакъар. Чирахъ лавхъун, ххал дав – диркIсса кIану ба­къар. Тти хъинну икIу, жул бакIрай къаацIай, личIлул акъа ххаллил заллуй, утти жу цаманал хьуссару! ЦIуну ларсми цIуллу чурххал тIатIаннав куну бия ттуршлий ххюцIалазаруннин ларсъсса ттул италъян ххуй чакмардал. Чан-кьанну лархсса усру, нава шанайвагу акъа уна, вичIилул чIарату дацинссар тIий, щин дакIнийн багьанссия.

Ана-анаварну шанулусса буттукьрал кьалакьи тIиртIуну, пинжакрал киямур жипливун ка личIав – мюрш-кьюрш ласлан дуккан дурсса мяйазарда къурушгу лахьхьура чил хьуну диркIун дур. УрчIамур жипгу ххал дав – ттуршлий ххюцIалазардагу къуруш дунийра дур. Вайннуйн иянсса мажал цуркил хьуну бакъар.

Поезд Москавуллал шагьрулувун нукIува бувххунни, вокзалданийн биявай бур. ЦIими хьусса проводницахъал, вайвагу лаххи куну, щилссарив кьабивтсса хиркьа тапочкартту буллунни. Ца чачаннан хьусса къумукьнал ххуй душнил, ца ганиярвагу ххуйсса Анжела тIисса ярудушнил, ца чачан щарссанил жу ина мукун бан-битан бакъа гьич къакьаитанну кунни.
Ливккунну поездрая. КьатIув дур 25 градус дякъил, марххала, микI-чIикI. ДюрчIусса бурчул чIанну дусса, ччаннайн дахьра цукун дунугу лархсса папушру микI-чIикIирайх ччех дикIлай, лув ацIан хъанай бакъар. Къумукьдушнил ва ярудушнил тиха-шиха увгьуну, ссуннат бувсса чIиви оьрчI куна, тапочкар­тту бакъагьан, ччаннугу хIаллих ххюрхху ласлай, наннай-ччаччай буллай ура. Курский вокзалдания 300-400 метралул манзилданийсса «Людмила» тIисса ттучандалийн ияннин Ухссавнил полюсрайн иянуксса захIмат хьунни.

Къумукьдуш ниттил банва бувсса хъуслил оь-хъин кIул инсан – товаровед бивкIун бия. Ттул ччаннахгу бурувгун, даххан дирхьусса уссахгу бурувгун, даххай щарссанихь тай лухIисса хромрал ботинкартту дула увкунни. Лаххан унна – ликкан дакъар! «Гъигу-гъилисса цIагу-цIакьсса, кугу-куклусса, кка­ккангу авурсса вай вил усру дур. ЧIалай бурив хромрал пIяй!» – увкунни ххуй душнил. Хъинну рязи хьура – дулав на гай испаннал уссах мукьцIаллий кIиазарда къуруш.
– Утти зу мурахасъссару, зу на ва захIматшиврува личин увунна, зун хъунмасса барчаллагь. Лахъан къахьурча, хъама къабитанна, – учав, личIи хъанахъийни, на ттула хъинсса ххуллул гьалмахтурахь.

Хъиривгу буссар