«Артист хьун ччай унува, хьуссара гьарайзу»

Халкьуннал Мажлисрал чулухасса ХIурматрал грамота

Вай гьантрай чIявусса дус-ихтивартурал дянив оьрмулул 85 шинал юбилей кIицI ларгунни республикалий ччатIул сурсатрал ара хьхьичIуннай давриву хъинну хъунмасса кIану бувгьусса, цал даврил опыт паччахIлугърал лагрулий ишлану бивкIсса ва цал цIанил хIурмат илданул дянив мудангу лавайсса чувнал, Айдал арс МахIаммад Айдаевлул.

Увну ур МахIаммад 1936 шинал май зурул 27-нний ЧIяйннал шяраву.
Дяъви ккавксса цала никирал оьрчIал кунма, къабигьа­сса оьрмулул ххуллу бивтун бур МахIаммад Айдаевлулгу. Ванал ппу Айда, зувилку шиннардийва Орджоникидзелийн ивзун, тих кьяпри бай артель тIиртIуну зий ивкIун ур. Ппу, кулак хIисаврай, думуницIагу увну, бат увсса чIумал ванан диркIун дур дурагу 4 шин. БуттацIа шаврицIун, хархавар бакъа дяъвигу байбивхьуну, вайннал кулпат ливчIун бур дяъвилул вив.

Эльхотово ва Беслан душманнал лавсун, Орджоникидзе ливчIун бур Терек неххал ца зума немецнал аьралуннал дургьуну, вамур зуманив жулами аьрал бавцIуну. Тих ялапар хъанай бивкIун бур Айдаевхъал тухумраясса сайки зувияхъул инсан, хъуними чиваркIгу дяъвилийн талан лавгун.
МахIаммад дакIнийн бутлай ур, хIачIансса щин дакъа ливчIун, хъунама ссурахъищал, ххюра шинавусса цува щин ласун неххайн гьан уллалисса чIумал, нину гьуя-гьарай тIий диркIсса, душманнал хьхьичIун мюрщи оьрчIру гьан байссарив тIий. Цив тIурча, тIайла буккайвав тIар оьрчIайн немецнал ка къащунтIишиврийн вихну.
КIира шинава ххуллу мурахас шайхту, хъунмасса ахънищалсса къатта-къушгу кьабивтун, Айдаевхъал кулпат ливхъун бур буттал шяравунмай. Ялапар хъанай бивкIун бур ниттищал архIал кIюрххия кьунниялайннин колхозрал давурттай зий. Хъуними уссурвавраяр махъун къаагьну зугу-зий, школалийгу хьхьичIунну дуклай ивкIун ур МахIаммад.
Та чIумал Ккуллал райондалий дянивсса даражалул школа бивкIун бур так ЧIяв. ДакIнийн бутлай ур цащала ЧIяйннал школалий хьхьичIунну дуклай бивкIсса гьалмахтал: Сулайман АхIмадов, (Хъусращату), Киров Султанов (Ккулату), Муса Асхаров (ТIаннул ЦIувкIрату). Вайннал мукьунналагу ларсун дур ЧIяйннал школалий цалчинсса медаллу.
Чялишсса гьурттушинна дуллай ивкIун ур МахIаммад школалул художествалул самодеятельностьрал давривухгу. Лагьми классирттаву дуклакисса чIумал роллу дургьусса пьесарду лавайми классирттавун ивукун цува бихьлай ивкIун ур.

Муса Маннаровлущал

Школа къуртал байхту, документру буллуну бур Москавлив ВГИК-равун. Медальданущал школа къуртал бувсса ушиврийн бувну, экзаменну къадуллунура кьамул уллалишиву буслай, собеседованиялийн оьвтIисса чагъар бучIайхту, ниттил рязишинна къадуллуну дур артистнал пиша язи бугьансса. «Дагвинорал» хъунаману зузисса ни­ттил ссурахъил Ибрагьимхалиллул маслихIат бувну, дуклан ув­ххун ур Москавлив дукиялул промышленностьрал технологиялул институтравун.


«Гьарайзу хьун Москавлив гьан къаувну, миккува Хъуннеххай­сса гьарайзуначIан занази увнияра на» – тIисса чагъар чивчу­ссия ни­ттийн ва уссийн.


– ДачIи шин ларгуна къалмуя, иникьаллуя гъалгъа тIий. На чяхирдуву хьунъявхха увкIсса куну цIувххукун, бувсунни нава гьарайзу шайсса факультетрайн кьамул увну ушиву. Ттунма ччисса кIанттай дуклан къаивтсса ттун бивзунни сси: «Гьарайзу хьун Москавлив гьан къаувну, миккува Хъуннеххайсса гьарайзуначIан занази увнияра пиша лахьхьин»,– тIисса чагъар гьан бав ниттийн ва уссийн. Амма, хIаллих ссигу ляливну, хьхьичIунну институтгу къуртал бувну, хъунмасса гъираращал увкIссияв зун, – дакIнийн бутлай ур МахIаммад.
Жагьилсса пишакар ивтун ур Хасавюртуллал комбикормалул комбинатрал хъунама инженерну. Яла тIайла увккун ур Буйнакскаллал мелькомбинатрал хъунама инженерну зун. Бюхъу бусса сакиншинначи Ися Шихсаэдовлул каялувшиндарай зий, даврил сант лархьхьусса пишакар, СССР-данул дукиялул министерствалул тIалавшиндарайн бувну, тIайла увккун ур зун УзбакIнавун, зий ивкIун ур хьхьичI Бухаралив, яла Наваи шагьрулий ччатI шахьай заводрал директорну. Тих дуллуну дур ванан цалчинсса награда – Лениннул орден. Тихва бувну бур хъунмур душ Эльвирагу.


Ппу реабилитироват увссар тIисса ча­гъар бувкIуна ниттичIан пенсия бишинсса документирттащал. Амма ниттил, цил ласнал аьпа арцух къабаххай­ссар куну, ххябувккуна.


Республикалул ччатIул продукциялул управлениялул каялувчину зузисса Давуд Аьзиевлул даву кIулсса пишакартал ватандалий аьркинсса чIумал ина мих ци дуллалиссара тIий, учIан увну ур шихунай.
Ивтун ур Шамхаллайсса ччатI шахьай комбинатрал хъунаману.
– Тани къадикIайссия ихтияр каялувчи ва ганал хъиривчу ца миллатраясса битансса. Давуд Аьзиевлул Обкомрал хьхьичI бивхьуна суал, цала хъиривчуну на итан, яла, цува даврия лагайхту, цала кIанттай итаншиврул. Мукун цаппара шинну ганал каялувшиндаралугу дурну, хьуссара Дагъусттаннал ца яла агьамсса идаралул каялувчи.
Дайдирхьуну дур яла жапассагу, жаваблувссагу даву. Тай шиннардий управление зий бивкIун бур щала Дагъусттаннал ччатI шахьай заводру иникьаллул дузал бавриха.

ЧIун лагайхту, даврил опыт салкьи хьусса пишакар ивтун ур «Дагестанхлебопродукт» объединениялул хъунаману. МахIаммад Айдаевлул каялувшиндарай му хьхьичIуннай хъанай дайдирхьуну дур. Цаппара шиннардива хьуну дур щала Ухссавнил Ккавкказнаву яла хъунмурну. Объединениялул гьанулий гьаннарал станцияртту хIасул бувну, жучIара дуллай байбивхьуну бур иникьали ва комбикорма. Республикалийн букIлан бивкIун бур крупардал гьарца журарду. Дагъусттаннай царагу отрасль къадиркIун дур «Дагхлебопродукт» объединениялущал дахIаву дакъасса. Тай шиннардий байбивхьуну бур Дагъусттаннай ппиринж бугьлай, аьнакIал фермарду дуллай. Ми зий бивкIун бур тIайланма «Дагхлебопродукт» объединениялущал.

МахIаммад Айдаевлул бивхьусса захIматрайну даву сантирайн дагьсса «Дагхлебопродукт» объединение хIакьинусса кьинигу хьхьичIунсса ххуттай дур республикалий.
Ванал захIматран паччахI­лугърал бивщуну бур лавайсса кьимат. Лайкь хьуну ур «ЗахIматрал ЯтIул Ттугълил», «За заслуги перед Республикой» орденнан ва чIярусса медаллан, грамотарттан.
Ххюра шинал лажиндарай ивкIун ур ва Республикалул Верховный Советрал Ккуллал райондалул чулухасса депутатну.

– Амма артистнал пишалух­сса гъира ттул дакIниву ялагу къалевщуна, – тIий ур МахIаммад. Дуклай дачIи шин шайхту, лавгссияв кинематографиялул институтравун, ттул аттестат тиккува ливчIун бия. МахIаттал хьуну бия, кьамул увну унува, дарсирайн циван къаукIлакIиссара тIий. Ттувусса гъира чIалай, «Они были первыми» тIисса фильм ласлай бушивугу бувсун, цIувххунни, гьуртту хьун ччивав куну. Цаппара аьмсса лахIзардаву гьурттуну на гикку бувссар шанма-мукьва барз. Му фильмрай гьуртту хъанай бия РСФСР-данул халкьуннал артистал Марк Бернес ва Георгий Юматов. Ххирая ттун жула Лакрал театргу. Лагайссияв гьарца премьералийн. Ттигу лагара. Бадави Рамазановлул Гьарун Саэдовлуясса пьеса на оьрус мазрайн таржума бувссар. Му таржума бан багьуна пьеса бишин Тургенев тIисса Ленинградраясса режиссер увкIун уну. Ганан къабувчIлачIимур бусан аьркин агьарчагу тIий, лагайссияв репетициярттайн. Ганал ттухь вия къаоьккисса режиссер уккан­ссия тIива.

МахIаммад Айдаев, цала 85 шинал оьрмулух къаурувгун, гьавас буну ур, гьуртту шай лакрал миллатрайн багьайсса иширттавух, лакрал районнай хъанахъимунивух.
– Ппу дуснакь увну, тихва ивкIуну (махъ реабилитироват увссар тIисса чагъар бувкIуна ниттичIан пенсия бишинсса документирттащал, амма ниттил, цил ласнал аьпа арцух къабаххайссар куну, ххябувккуна), оьрчIшиву захIматсса хьурчагу, на бувтссар талихIсса оьрму. Хъуни бав мукьва оьрчI, мяйва миннал оьрчI, цIана хъуни буллай ура минналми оьрчIругу.
ЛичIинува бусан ччива ттула хъунама куяв Марат Илиясовлуя. На ва ттула хъунама арсная личIи къаайссар. Ва ттул оьрчIаяргу хъунасса ур. Ванал ужагъ цалами нитти-буттангу, жунгу аьмсса ужагъ хьуну бур. Ттун яла дакI ссай дакьай учирча – ва миллатрал буруккинттая якъауцай­сса ушиврий. Цащава бюхъайкун чIарав ацIай Читтурдалгу, ГьунчIукьатIралгу, ЧIяйнналгу шяраваллал иширттаву. ЦIанакул ва най ур Лакрал райондалул чулуха Халкьуннал Мажлисрал депутатну. Аллагьнал кабакьиннав тIий ура ванацIун. Лакрал миллат­рангу чIа тIий ура Заннал цIими ва барачат!