«Агьи чинну щар дия, щаварину дакI дия…»

ПатIимат Рамазановащал

Ухьурчан на зунттал чув,
ДикIан аьркинни ттуву
Зунттал кIанттул тIабиаьт,
Зунттал кIанттул хасият.

Ттул никирал оьрчIал ва назму школалий дакIних лахьхьайссия. Назмулул автор, Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Юсуп Хаппалаев увнугу ур июнь зурул 22-нний, Хъун дяъви байбивхьусса кьини. Ттуннив та чIумал Юсуп Хаппалаевлущал, ца даврий зун­сса тIайлабацIулиясса хиялвагу ча чунмайри, ккаккансса, кIул хьунсса тамахIвагу къабикIайва. Най бунува бусанна Юсуп Хаппалаевлун нава буржлувну бушиву, школалий дуклай бунийва гуржиял бюхттулсса шаэр Шота Руставелил «ЦIиникьрал луттиравусса нарт» буккин бюхъаврихлуну.

Чичултращал

Таний ттун бувагу оьрус маз къакIулссия. Шяраваллил библиотекалуву луттирду ххилтIу буллай бакIрайн багьну, цIанил тIилисин бувтун, лавсъссия буккин «ЦIиникьрал луттиравусса нарт». Ца нюжмардува лу биян буван бучIайхту, библиотекарь Басират Кьурбанаьлиева (бикIайвача ххаллилсса хъамитайпа, аьпа биву) махIаттал хьуну, щалва буккав куну цIувххунни. Вих бакъа, мурад бусласи бувнав. Лях-карах дакIнихгума ккалай буссияв ххару. Та лу буккаву хьуссар Юсуп Хаппалаевлул ттухь дирхьусса цалчинсса дарсну. ЧIявусса махъру бия ттун къабувчIлачIисса, на ичIувацириннахь, чIаххурайминнахь цIухлай бикIайссияв мукъурттил мяъна. Лакку маз ттул зумув мадара авадан хьухьунссия.

Лавайми классирттаву дуклакисса чIумал на Юсуп ХаппалаевлучIан цаппара ттулва шеърирду гьан бувссия. Утти бюхъайвав гьан буван къасисин, таний, лакку мазрал учительнал цIа дуркун, райондалул кказитрай цаппара шеърирду бувккукун, туну, нагу нава шаэр хьуну тий бавцIусса ххай бухьунссияв. Бувагу шеърирду ххуй къабизарчагума, къаххуй бивзунни, гьай-гьай, Юсуп Хаппалаевлулгу къаучинссия. ГъалатIругу бакьин бувну, ххуйсса маслихIатру буллалисса ча­гъар бувкIуна. Халкьуннал шаэрная ттулва чагъарданун жаваб дучIаврия на биялсса пахрулий бухьун­ссияв. ПучбачIулгума: «Юсуп Хаппалаевлуятусса чагъар бур, ява», – увкуна. Махъуннаймур адрес дусса кIанттай конвертрай, авурсса хатIлий, «МахIачкъала, Юсуп Хаппалаев» тIий чивчуну бия.

[dropcap]Н[/dropcap]а шагьрулийн бувкIсса чIумал, Юсуп Хаппалаевлул ттуйн цаланийн хъамалугума оьвкуна. Шаэрнащал кIул хьун ччисса гъирараллив, ягу таний сивсусса бухьунссияв, лавгссара хъамалугу, лакъавгун чара бакъасса кунма. МахIачкъалаллал хъунмайдандалул чулухсса къатравун. Шаэрнал кулпат Шамсиятлул на дакI тIиртIуну кьамул бувнав. Шаэрнал ттун ккаккан бувна цалва библиотекагу, пишкаш бувна цалва цаппара луттирдугу. На, орден-медаль дуллу­ссакссаннуяр, тай луттирдая ххари хьуну, ичIува язимур кIанттай бивхьуссия. Ттун жуланийн увкIнал тай луттирдай я бавцIуну, тай ттунма щил пишкаш бувссарив кIул хьуну ччан бикIайва.

Кулпатрал дянив

Таний чичултрал кьимат бюхттулну бикIайва. Чичултрал цIа къабавсса, къакIулсса нажагьсса къаикIайва. Хъиннува хъунмасса тIайлабацIуну хьуна яла Юсуп Рамазановичлущал «Илчилий» зун нясив шавугу. Мудангу учара, хIакьинугу тикрал буванна: Абачара ХIусайнаев, Юсуп Хаппалаев, Качар ХIусайнаева, МахIаммад Аьлиев, Казбек Мазаев, Руслан Башаев, ХIасан КIурухов, Роза Эльдарова зузисса редакциялийсса гьарцагу планёрка, гьай-гьай, щаллу-ккурккисса мастер-класс хIисаврайсса хьуссар. Вай цинявгу, Лакку билаятрал бюхттулсса арсру ва душру бушивруцIун, ялун нани­сса никиран къакIулмур лахьхьин бувангу, къабувчIаймур бувчIин бувангу чялиш бувкнувасса бивкIшиву – мугу хъунма­сса тIайлабацIур. ТачIав къадакIнийри цаягу кIицI лавгсса инсаннал журналистътурал давривусса диялдакъашивурттаяту, тания танийн гъалатIру тикрал буллайнува бикIанну тIисса тондалийсса ихтилат. Ссавурданий, иминну, кIу къабивзун бувчIин бувайва.
Миллатрал журналистика хьхьи­чIуннай давриву ва кIанугу хIисав­ра­вун лавсунгу хъуннасса даву дур­ссар Юсуп Хаппалаевлул. Шеърирдал хIакъираву тIурчарив, ттул пикрилий, шаэрнал гьунарданиясса, усттаршивриясса, пасихIшиврул даражалиясса гъалгъалулнияр, чичрулулнияр ххуйну шеърирдал цалва ккаккан бувай бивщусса ва бищунтIисса кьимат. Масалдаран:

На вичIилий икIара
Аврдал, барзунттал чIурдах,
КуртI ратIаву неххардил
Кьунттащалсса гъалгъардах…

«Щил хьхьичI икрамрай ура?» тIисса шеъри хIакьину чIявуми къуллугъчитурахь буккин ччива:

Кьус ивкIун – кьус ивкIнасса,
БархI тIайла бан къашайрив?
Юхссагу му вил бурхIай
Царагу ттаркI дакъарив?
Щил хьхьичI икрамрай ура?

Цимил буккирчагу, щакъали­ххай МухIуттин Чариновлун хас бувсса «Хьхьири бия цIунцIу тIий» тIисса, куртIсса мяъна дусса шеърилиягу:

Баргъ буккайва хьхьиривату,
Барз буккайва хьхьиривату…
Хьхьиримур цIунцIу тIий бия…
Хьхьиримур цIунцIу тIий бия,
Зунттайн зунзул щун дурана,
Оьбала цIаннай бучIайва,
Хьхьунил исулт, ччиккумяврду,
Цала авгу бувну, гьайва.
Мусил гьаннами къуннаву,
ХьхьирицIухсса бакIурдаву,
Чани хьуннин, батгу хьуну,
Бусса кIантту къалякъайва.

Ва назмулуву, тIайлашиву дакъасса, зулмулул хьхьури кIунттихьсса оьрмулул эпопеялул туннурду щарай бур, шаэрнал тIийкун, «хьхьирил къюкI щаращисса» кунна. ( «Хьхьирил къюкIмур щарай дия! Хьхьирил дакIмур щатIай дия!»)
ДакI гьулусан дуванну бюххансса бур вава МухIуттиннун хас бувсса цамур шеъригу:

Агьи чинну щар дия,
Щаварину дакI дия,
Эякъатрал хъархъаллай
Исултрал кюртти бия.

КкурчIа-чIирах ивзрав чин
Къари-къужа бакъая,
ЦIувцIучарттал чIирттайсса
Чарувагу бакъая.

[dropcap]Л[/dropcap]ичIинура хъуннасса даву дур­ссар Юсуп Хаппалаевлул таржумачи хIисаврайгу. Арманинал эпос «Сасуннал Давуд», индуснал эпос «Махабхарата» , аьсатIиннал шаэр Коста Хетагуровлул поэмарду, оьруснал классик Михаил Лермонтовлул ва цаймигу хъунисса шаэртурал назмурду ва поэмарду лакку мазрайн таржума бувссар. Таржумарттугу – литературалул ца журар, искусствар. Миллатрал литературалул ца къярттар.

Текст таржума буллалийни таржумачинангу, ниттил мазрал аваданшиву ишла дуллай, капливун багьну бавкьуми, ­аьщуйн щуми махъру ляхълай зун багьай­ссар. Шаэрнал миллатрахьсса аманатну бизай ттун вай ххаругу:

Ухьурчан на зунттал чув,
ДикIан аьркинни ттуву
Зунттал улклух зувугу,
Зунттал улклух ччавугу.

Жунна цинявннан диял къахъана­хъимур ва ялу-ялун чан хъанахъимур дунуккар хIакьину зунттал улклухсса ччаву. Зунттал улклухсса ччаву – му буттал аьрщарахсса, миллатрал мазрахсса, литературалухсса, магьирлугърахсса ччавур. Му ччаву жулла дакIурдиву чан хьурча, духлагарча, жувагу бяйкьу ххуллул дазуцIун бивмиру.
Макьалагу къуртал дуванна шаэрнал «Хьул къатIисса бучIантIимур ттун къа­чча» тIисса назмулувасса ххуттардийну:

Хьул къатIисса бучIантIимур
ттун къачча!
Умудращал ачу, бивзний
бацIлай ччан.
Дард, хIасратрал дити дурцIна
лухIи цIан.
Хьхьувай найри биянтIисса чанначIан.
Халкьуннава экьинай бур кIири оь…
ЦIюрукьлай дур ттул дакIниву
цIу къюву.
ТанинцIари духIлантIисса дарккушин?
Тавба дакъар, таваккулли – байбишин…